بخش مهمی از معماری کهن اردبیل اختصاص به بناهای فرهنگی دارد که احیای یکی از حمام‌های واقع در بافت قدیمی شهر، نوید بخش ممانعت از فراموشی یادگارهای هویت تاریخی است.
به گزارش دیدشهر(didshahr.ir)، بخش مهمی از معماری کهن اردبیل اختصاص به بناهای فرهنگی دارد که احیای یکی از حمام‌های واقع در بافت قدیمی شهر، نوید بخش ممانعت از فراموشی یادگارهای هویت تاریخی است.
مورخان اردبیلی و جهانگردان سفر کرده به این شهر در مکتوبات خود به ابنیه‌هایی پرداخته‌اند که به نظر می‌رسد در کیفیت و تعدد بی‌نظیر در کشور است.
حمام های تاریخی ارکان اساسی هویت تاریخی شهر
حمام‌های تاریخی که در تمامی محلات شهر اردبیل احداث شده و به عبارتی با نام محله، مالک و یا سازنده خود نامگذاری می‌شد یکی از ارکان اساسی هویت تاریخی این شهر محسوب می‌شود.
تا جایی که به تعبیر مرحوم باباصفری محقق اردبیلی، اردبیلی‌ها از دوران قدیم به نظافت و پاکی علاقه داشتند و برای شستشوی خود حمام‌های بزرگ و زیبایی می‌ساختند.
وی در کتاب «اردبیل در گذرگاه تاریخ» آورده است: اردبیلی‌ها یک روز در هفته را به نام روز حمام« حمام گونی» می‌نامیدند.
یکی از بزرگ‌ترین حمام‌های تاریخی شهر اردبیل که در بافت کهن آن واقع شده حمام پیرزرگر واقع در محله پیرزگر است که احیای مجدد آن بعد از دو دهه می‌تواند فتح بابی به هویت‌یابی مجدد تاریخ اردبیل باشد.
ویژگی های منحصر بفرد حمام های تاریخی
باباصفری در توصیف حمام‌های تاریخی آورده است: این حمام ها، دیوارهای بسیار قطوری داشتند که با تخته سنگ‌ها، آجر و آهک و ورودی آن‌ها با طاق‌های ضربی وسیعی احداث شده بود.
وی می‌افزاید: نقشه حمام و محوطه داخلی و بیرونی آن بسیار دیدنی بود و تخته سنگ‌های سیاه و بزرگی به صورت مکعب مستطیل تراشیده در آن به کار رفته بود.
در نگاه نخست به حمام‌های تاریخی می‌توان ویژگی‌های منحصر به فردی را مشاهده کرد.
رونق کاربری حمام بعد از اسلام
کارشناس معماری در خصوص ویژگی‌های حمام‌های تاریخی اردبیل گفت: در حمام‌های تاریخی اردبیل ۵ اصل معماری شامل درون‌گرایی، پرهیز از بیهودگی، مردم واری، خودبسندگی و نیارش رعایت شده است.
بهرام آدشیرین پور تصریح کرد: در معماری ایرانی قبل از اسلام بنایی به عنوان حمام به سختی می‌توان مشاهده کرد اما بعد از اسلام بنای با کاربری حمام رونق گرفته است.
دراین باره بیشتر بخوانید:
وی با بیان اینکه حمام‌ها در مناطق مختلف کشور های مشترک دارند، اظهار کرد: در حمام پیرزگر اردبیل نیز این اصول رعایت شده است و به لحاظ فنی پلان استخوان‌دار و ارتباطات فضایی مناسبی می‌توان در این حمام مشاهده کرد. از جمله قرینگی قسمت مردانه و زنانه این حمام قابل توجه است.
واقع شدن حمام‌ها در هسته‌های پرتردد شهر
نگاهی به مکان حمام‌های تاریخی واقع در سطح شهر نشان می‌دهد که حمام‌های تاریخی در تمامی محلات و به ویژه هسته‌های تردد شهر ساخته می‌شده است. از جمله حمام پیرزرگر که مطابق توضیحات پرونده ثبتی آن در محور کهن منتهی به جمعه مسجد از طرفی و محله تازه میدان و بازار از طرف دیگر واقع شده است.
این حمام در سال ۱۳۸۱ توسط میراث فرهنگی خریداری و در سال ۱۳۸۲ به ثبت ملی رسید. با توجه به پرونده ثبتی آن قدمت برآورد شده مربوط به دوره قاجار است.
احیای مجدد حمام پیرزرگر با کاربری حمام
به تعبیر معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل این حمام از بخش‌های مختلفی از جمله ورودی، هشتی، سربینه و گرمخانه، اتاق نظافت، دالان، چال حوض تشکیل شده و تمامی بخش‌های تعریف شده برای یک حمام را دارا است.
کریم لطفی گفت: این حمام دو بخش زنانه و مردانه داشته و می‌توان گفت بزرگ‌ترین حمام تاریخی شهر اردبیل است که عملیات مرمت آن طی بازه‌های زمانی مختلف انجام شده اما از سال گذشته با قوت اجرا شد.
وی گفت: هدف از مرمت حمام، احیای مجدد آن با واگذاری به بخش خصوصی با کاربری حمام است و با توجه به اهمیت تاریخی این حمام که بنای منحصر به فردی محسوب می‌شود، احیای آن می‌تواند حمام پیرزرگر را به یکی از مقاصد سفر گردشگران تبدیل کند.
حمام ها پاتوق های فرهنگی تاریخ اردبیل
در برخی کتب تاریخی از جمله «معماری حمام‌های تاریخی شهر اردبیل» تعداد حمام‌های شهر اردبیل متجاوز از ۱۰۰ مورد اعلام شده است.
آن چه قابل توجه است احداث حمام در تمامی محلات شهری است. به اعتقاد کارشناس معماری حمام‌های تاریخی صرفا به منزله محل شست و شو نبوده است.
آدشیرین پور گفت: حمام‌هایی به این شکل در روم احداث شده و بعدها به بخش‌های مختلف کشور از جمله اردبیل شیوه ساخت آن وارد شده است.
در اردبیل با اقلیم سردسیر، حمام‌ها پاتوق‌های فرهنگی و محل دیدار مردم نیز محسوب می‌شد و به تنهایی کارکرد استحمام نداشت.
ردپای حیات حمام های قاجار در اردبیل
وی افزود: حمام‌های تاریخی بدون مبالغه بخش مهمی از هویت تاریخی این شهر است تا جایی که تزئینات به کار رفته در حمام‌ها با عقاید، بینش‌ها و اعتقادات مردم این منطقه همخوانی دارد.
کارشناس معماری با اشاره به تزئینات حمام پیرزرگر اردبیل گفت: سقف مزین به گل است و تصاویری از ملائک، گل و بوته‌های اسلیمی به چشم می‌خورد.
آدشیرین پور با تاکید به اینکه بخش مهمی از تزئینات حمام‌های تاریخی اردبیل از بین رفته است، گفت: به فراخور سلیقه معماران نقوش گل و اسلیمی تزئینات رایج معماری است.
تعداد قابل توجهی از حمام‌های تاریخی در طول ساخت و سازهای شهری از بین رفته و در مسیر خیابان کشی‌ها و یا در دیدرس مدیران ناآگاه قرار گرفته است. اما بخشی از حمام‌های قاجار در این شهر همچنان حیات و ممات دارند.
حمام‌های تاریخی هرچند ابنیه‌های قدیمی اما گواه اندیشه، نگرش و بینش گذشتگان در این منطقه هستند و به مانند کتاب تاریخ، تجربه بازدید از آن‌ها می‌تواند بخشی از هویت تاریخی شهر را عیان سازد.
گزارش از ونوس بهنود