آیین های چیلله گئجه‌سی (شب یلدا) در اردبیل
معرفی آیین های چیلله گئجه‌سی çillə gecəsi
نویسنده : مریم محرمی
به گزارش دیدشهر، مردم اردبیل با وجود سردسیری منطقه که سرمایش زبانزد عام و خاص است مانند اغلب نقاط ایران در شب یلدا هندوانه خریداری می‌کنند و بر این باورند که خوردن این محصول جالیزی در شب چله بدن انسان را در طول شب‌ها و روزهای سرد زمستان از سرما محافظت می‌کند.
«چیلله گئجه‌سی» همان شب یلدا است
در منطقه آذربایجان و اردبیل شب یلدا با عنوان «چله گئجه سی» شناخته می شود. این نامگذاری به این دلیل است که در اردبیل مردم فصل زمستان را در روزشمار خود به ۳ قسمت تقسیم کرده‌اند ۴۰ روز اول آن را چله بزرگ، ۲۰ روز بعد از آن را چله کوچک و ۳۰ روز آخر را نیز «بایرام آیی» یا ماه عید می‌نامند. از این رو پایان فصل پاییز و آغاز «چله بزرگ» و زمستان در اردبیل مصادف با شب یلداست. ۴ روز آخر چله بزرگ را بویوک چیله (چله بزرگ) و ۳ روز اول چله کوچک را (کیچیک چیله) می‌نامند. ۷ تا ۱۳ بهمن‌ماه در اردبیل به «خیدیر» معروف است چون در فاصله این روزها از قدیم بارش برف بیشتر از سایر روزهاست.
خوراکی های چیلله گئجه‌سی
اولین چیزی که از یادآوری شب چله به ذهن خطور می‌کند، حضور «هندوانه» در این مراسم است. هندوانه مظهر شیرینی، خونگرمی، سرسبزی و سرخ‌فامی، شادابی و سرزندگی است و مردم آن زمان معتقد بودند که با خوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلاسرمای زمستان را حس نمی کنند حتی ریش سفید خانواده در حالی که با چاقو هندوانه را می برید، می گفت قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ (بلایای خودمان را امروز بریدیم).
ولی در آن زمان پیدا کردن هنداونه شب یلدا در شهر سردسیر اردبیل کار آسانی نبوده است برای همین در گذشته مردم این شهرها از آخرین برداشت محصول خود میوه‌هایی مانند هندوانه، کدو و انار را میان علوفه‌ها نگهداری یا از سقف آویزان می‌کردند که تا شب یلدا خراب نشود و در این شب به‌عنوان شب‌چره مهمانان و اعضای خانواده مورد استفاده قرار گیرد.
اما خیلی خانواده ها بودند که در آن شب بی هندوانه می مانند.آنان ضرب المثلی نیز در این ارتباط دارند و به افرادی که دنبال خرید و یا انجام کاری رفته و تاخیر کرده‌اند می‌گویند: ‘ بندعلی قارپوز وعده سی ویردی ولی گلمدی’ یعنی: بندعلی وعده خرید هندوانه داد اما نیامد.
قارپوز؛ در زبان ترکی به معنی هندوانه است و داستان از این قرار است که در زمان های دور، پدر خانواده ای به نام بندعلی در شب چله براساس رسم معمول به زن و فرزندان خود وعده و قول خریدن یک عدد هندوانه را می‌دهد و برای خرید آن رهسپار کوچه و بازار می‌شود. زن و فرزندان بند علی تا پاسی از شب برای رسیدن هندوانه منتظر می‌مانند اما خبری از او که در به در دنبال هندوانه می گشته نشده است.
تنها تنقلات شب چله در منطقه آذربایجان قاووت، قورقا، کشمش، سنجد، مغز گردو، بادام، تخمه کدو، قیسی و چغندر بود که زنان این خوراکی‌ها را در خانه تهیه می‌کردند و در بین میوه‌ها نیز داش کلمی، هویج، لبو و کدو حلوایی را می‌توان نام برد.
از تنقلات گذشته قاووت و قورقا بیشترین طرفدار را داشت. قاووت با آسیاب کردن گندم برشته و مخلوط کردن آن با بزرک (آرد نخودچی) و شکر تهیه می‌شود.
قورقا توسط خانم ها و مادربزرگ ها تهیه می شد بطوریکه ابتدا گندم برشته را آسیاب کرده و آن را با آرد نخودچی و شکر مخلوط کرده و در این شب طولانی در کنار دیگر تنقلات مخصوص این شب استفاده می شد که بسیار خوشمزه و مقوی بوده است.
در این باره بخوانید: چیلله گئجه سی، شب بلند مهربانی
آداب چیلله گئجه‌سی
خاطره‌گویی و طرح چیستان که به زبان آذری«تاپماجالار» نامیده می‌شود یکی از سرگرمی‌های رایج آذری‌زبانان در مراسم «چیلله گئجه‌سی» است.
در شب یلدا یا همان «چیله گئجه سی» زنان سبزه و کشمش و آرد نخود را که از ماهها قبل خشک کرده بودند برای شب یلدا آماد می کردند و دختران در سینی‌های قدیمی مسی در فضای دوده گرفته آشپزخانه‌های قدیمی، انواع میوه و تنقلات را مهیا می‌کردند.
بزرگ‌ترها و ریش سفیدان فامیل نیز در این شب که همگی دور کرسی جمع می شدند علاوه بر خواندن برخی از اشعار محلی مانند بایاتی، خاطرات و داستان‌های کهن ایران زمین را برای اعضای خانواده نقل می‌کردند.
«گل یا پوچ» از جمله بازی‌هایی است که در شب چله با مشارکت همه اعضای خانواده رواج داشت.
خونچا
از دیگر مراسم‌های این شب بردن «چله» برای نوعروسان از طرف خانواده داماد است.
«خوانچه» و یا به تلفظ آذربایجانی ها، «خونچا» به تحفه ای گفته می شود که خانواده داماد در شب یلدا برای خانواده تازه عروس می فرستد.
این رسم بدین صورت بود که قدیم‌ها در سینی‌های بزرگ مسی با تزیین خاصی وسایل مورد نیاز این شب و لباس گرم و زمستانی برای عروس برده می‌شد و در منزل عروس بعد از مراسمی خاص از مهمانان با تنقلات ساده و مخصوص این شب پذیرایی می‌شد.
این رسم فرستادن هدیه به نوعروسان یا دختر تازه نامزد شده (آداخلی) به “چیله خونچه سی” یا “چله لیک” معروف است.
