دستیابی به چشم انداز شهرهای زنده، امن، پایدار و سالم و به طور کلی افزایش توجه به بُعد انسانی شهرسازی و نیز هویت به عنوان مؤلفه ای قابل توجه در سیمای شهر، بیانگر تقاضای روشن و قوی برای کیفیت شهری بهتر است.
روزگاری نه چندان دور تصویر ذهنی که از شهرهای کشور در ذهن شهروندان رقم می خورد، تصوری بود که حس تعلّق خاطر را با خود به همراه داشت. اما امروز محصول فراموشی مؤلفه های هویتی و فراموشی آنها در طراحی سیمای شهری، شهرهایی تیرآهن محور است که متأسفانه ساختمان های ساخته شده نیز نمی تواند آرامش و آسایش را برای مردم به همراه داشته باشد.
توجه به محیط از عوامل شکل دهنده ی سیمای شهر است
در نگاهی کلی میتوان هم عامل محیط را در شکل دهی به شهر مؤثر دانست و هم عامل انسانی را. توجه به محیط از آن جنبه مهم است که تأمین امنیت و آسایش مردم جامعه به عنوان شهروندان بسیار مهم است و میتواند به عنوان یکی از عوامل شکل دهنده سیمای شهر به عنوان پاسخ به نیاز مردم مطرح باشد.
در طول چندین دهه که بُعد انسانی در برنامه ریزی شهری نادیده گرفته شده، مردم با این که همچنان فضاهای شهری را به گستردگی مورد استفاده قرار می دهند هر روز بیش از پیش بازخوردهای ضعیف می بینند که از آن جمله می توان فضای محدود، موانع، آلودگی صوتی، آلودگی هوا، خطر تصادف و به طور کلی موقعیتهای نامطلوب برای شهروندان را برشمرد.
توسعه های نامتوازن درشهر گسترش یافته است
روش های توسعه نامطلوب شهری کارکردهای اجتماعی و فرهنگی فضاهای شهری را به محاصره درآورده است و کارکردهای سنّتی فضای شهر به عنوان محل ملاقات و تبادل آراء اجتماعی شهروندان کاهش یافته، مورد تهدید قرار گرفته و یا حذف شده است.
از سویی دیگر، توسعه سریع شهرهای امروز کشور، باعث پراکندگی عناصر شهر در سازمان شهر گردیده است. فقدان سیاستهای صحیح توسعه کاربری‌های شهری موجب گسیختگی استخوانبندی اصلی شهرها شده و متأسفانه شهرها از انسجام ساختاری برخوردار نیستند. اگرچه امروزه از توسعههای شهری گریزی نیست و به ناچار باید مثل دیگر نقاط جهان پیشرفت و توسعه شهری داشت؛ اما مشکل از جایی شروع میشود که در شهرسازی امروز کشور، توسعه شهری همه‌جانبه فراموش شده است؛ به گونهای که توسعه های نامتوازن از لحاظ اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و ساخت و ساز شهری در شهرها گسترش یافته است.
از مباحث مهم در شهرسازی معاصر توسعه پایدار است
شاید بتوان «پایداری» در توسعه را مفهومی دانست که باید با تأکید بیشتر در شهرسازی امروز کشور مدنظر قرار گیرد. در تعریف توسعه پایدار شهری بر لزوم توجه به بهبود کیفیت زندگی در یک شهر که شامل اجزای اقتصادی، اجتماعی، سازمانی، سیاسی، زیستمحیطی بدون تحمیل مشکلات به نسلهای آینده است تأکید شده است؛ مشکلاتی که منجر به کاهش سرمایه طبیعی و افزایش بدهیهای محلی میشود.
توسعه پایدار، پارادایمی الهامبخش است که طی ۲۵ سال گذشته حکومتها، سازمانهای تجاری و شهروندان نیز آن را به عنوان یک اصل راهنما پذیرفته اند و برای رسیدن به اهداف مورد نظر و سنجش آن راهکارهایی اندیشیده اند.
موضوع توسعه پایدار شهری از جمله مباحث مهم در شهرسازی معاصر است که بخش عمدهای از ادبیات علمی توسعه شهری و نیز سیاستها، برنامه ها و طرحها را به خود معطوف ساخته است، برای دستیابی به توسعه پایدار در بافت های شهری توجه به مؤلفه های کالبدی شهری، هویت شهری و استفاده بهینه و مناسب از این ویژگیها، میتواند به عنوان ابزار مناسب و قابل درک مدنظر قرار گیرند.
مؤلفه های اجتماعی، اقتصادی و زیس تمحیطی که جنبه کیفی دارند، مؤلفه های کالبدی میتوانند جنبه عینی داشته و به صورت فیزیکی، جایگاه و نقش خود را به نمایش گذارند. مبحث مؤلفه های کالبدی توسعه پایدار شهری دسترسی ها، عملکردها، فرم و شکل ساخت و سازها مدنظر قرار گرفته اند که شامل ارتقاء سیستم دسترسی، استفاده از کاربری مختلط، فشرده سازی و تمرکز کاربری ها و افزایش میزان کارایی، فرم و عملکرد بافت- بوم شناختی- خوانایی و ایجاد هویت میباشد.
اقدامات نوسازی شهری به دنبال تحقق توسعه پایدار شهری است
در شهرها، مفاهیم پایداری و توسعه پایدار شهری بر پایه طرفداری از منطق و ابعاد اکولوژی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و فضایی و نیز تقابل این ابعاد است. هرچند همواره به مزایای زیست محیطی و اجتماعی پایداری توجه شده است اما جنبه های سودآوری اقتصادی کمتر مورد توجه واقع شده است.
بر این اساس بررسی و تبیین نظریه های شهر پایدار و توسعه پایدار شهری در فرایند بازآفرینی، نوسازی و بهسازی شهری نیز لازم و ضروری میباشد.
مفهوم شهر پایدار شهری است که به دلیل استفاده اقتصادی از منابع، اجتناب از تولید بیش از حد ضایعات و بازیافت آن تا حد امکان و پذیرش سیاستهای مفید در دراز مدت، قادر به ادامه حیات خود باشد. بنابراین میتوان گفت که بهسازی و نوسازی و حیاتبخشی با هدف توسعه پایدار هماهنگی فراوانی دارد و اقدامات نوسازی و بهسازی شهری به دنبال تحقق توسعه پایدار شهری است.
میتوان گفت ایده پایداری، مفهومی است که چهار مؤلفه زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی را توأماً مورد توجه قرار میدهد.
اما متأسفانه ناهنجاریهای سیمای شهرها و همچنین ناهنجاریها و معضلات سکونت در شهرها و عدم توجه به روانشناسی محیطی در طراحی های صورت گرفته حاکی از عدم توجه به توسعه مطلوب شهرها و نیز عدم توجه به توسعه پایدار شهرهای کشور است.
بر طبق قانون تشکیلات، وظایف و انتخابات شوراهای اسلامی کشور و انتخاب شهرداران مصوب سال ۱۳۷۵ ارتباط با تحققپذیری برنامههای توسعه شهر در راستای تحقق اسناد توسعه شهری مورد تأکید قرار گرفته است.
همچنین از مسئولیت های شورای شهر برنامه های شهری و توسعه شهری، مدیریت شهری و زمینههای جذب درآمدهای پایدار شهری، حقوق مدنی و جلب مشارکت اقشار مختلف و توجه به حقوق شهروندی عنوان شده است.
اما آیا به راستی تا چه حد در توسعههای امروز شهری به مردم و حقوق شهروندی آنها اهمیت داده می شود؟
باید تلاش نمود که اخلاق در امور شهرسازی مورد توجه بیشتری قرار گیرد، اما در این میان ذکر این نکته مهم است و اینکه آیا با تخلفاتی که تأثیری نامطلوب بر سیمای شهر میگذارند هم برخورد میشود؟ و اگر برخورد میشود فقط در پرداخت مبالغی به عنوان جریمه است؟ با تخلفاتی همچون فروش تراکم و شهرفروشی، یا از بین بردن هویت کالبدی شهر چگونه برخورد میشود که متأسفانه علت را باید در مجوزهایی دانست که صادر میشود و هر روز سیمایی را برای شهرها رقم میزند که متأسفانه به دور از هویت واقعی خود است.
دوری از آلودگی را باید ساده ترین حق مردم در زندگی دانست
شاید بتوان ساده ترین حق مردم و شهروندان را از زندگی، دوری از آلودگیهای شهری دانست. اما آیا تدبیری برای چگونگی قرارگیری ساختمان و چگونگی تدبیر برای ارتفاع ساختمان که از مسایلی است که ارتباط مستقیم با مؤلفه های طبیعی هویتی هر شهر دارد اندیشیده می شود یا همه چیز قربانی مسائل اقتصادی شده است؟ و این خود مسأله ای است که متأسفانه حقوق شهروندی را نیز خدشه دار کرده است. قابل ذکر است که معماران سنّتی شهرها را بر اساس «رون شهری» بنا می کردند و به تمام مؤلفه های هویت طبیعی و در واقع به بوم و اقلیم منطقه توجه می کردند، این در حالی است که امروزه فقط توجه به ساخت و ساز در شهرها مد نظر است و نه توجه به بوم و بستر و اقلیم منطقه و همین موجب شده که چهره تمام شهرها یکسان باشد.
همان گونه که ذکر گردید شهرها و ساختمانهای آن باید آرامش و آسایش را برای مردم به همراه داشته باشد.
شاید بتوان اهدافی را که در شهرهای امروز باید به آن دست یافت، ایجاد محیط زیست بهتر برای مردم (به گونه ای که با ایجاد کارآیی بیشتر و ایجاد برابری و عدالت اجتماعی برای مردم همراه باشد)؛ توسعه همه‌جانبه شهر (به گونه ای که از منظر اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی مدنظر باشد)؛ توجه به ارتقاء عملکرد و زیبایی در ساخت‌وساز (که البته با توجه به محیط مناسب شهروندان برای سکونت و همچنین توجه به هویت معماری و شهرسازی اصیل ایرانی همراه باشد)؛ توجه به برنامه‌ریزی شهری (به‌گونه‌ای که ایجاد تعادل در نحوه استفاده از زمین‌شهری را به همراه داشته باشد) و توجه به ضوابط مربوط به نحوه استفاده از زمین (به گونه ای که در تفکیک و احداث ساختمانها نیز مسائل انسانی مدنظر قرار گیرد)، دانست.
ارتقای کیفی سیمای شهرها فقط توجه به آینده ساخت‌وسازها نیست
بنابراین با توجه به موارد مذکور جایگاه توجه به «مهندسی ارزشی» در شهرسازی مشهود است. چرا که آینده ساخت‌وسازهاست که سیمای شهرها را رقم میزند.
در ماده ۲ قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان به حمایت از مردم به عنوان بهره برداران از ساختمانها و فضاهای شهری و ابنیه و همچنین رشد و اعتلای مهندسی در کشور به صورت آشکار، اشاره شده است. در این راستا دستیابی به چشم انداز شهرهای زنده، امن، پایدار و سالم و به طور کلی افزایش توجه به بُعد انسانی شهرسازی و نیز هویت به عنوان مؤلفه ای قابل توجه در سیمای شهر، بیانگر تقاضای روشن و قوی برای کیفیت شهری بهتر است.
متأسفانه سرمایه گذاری برای بعد انسانی در شهرسازی امروز کشور در قیاس با سرمایه گذاری های اجتماعی و اقتصادی بسیار پایین است. به امید روزی که بتوان سیمای شهرهای کشور را واجد هویت دانست و به امید روزی که بُعد انسانی در شهرسازی کشور مورد توجه بیشتری قرار گیرد.
رئیس گروه نخصصی معماری سازمان نظام مهندسی ساختمان کشور و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی شیراز
“دکتر طاهره نصر”