معرفی کامل مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

به گزارش دیدشهر، سفر به اردبیل سفر به تاریخی شناخته شده است با یادگارهای بدیعی که شاهکار معماری ایران محسوب می شوند.

یکی از این مهمترین آثار تاریخی این شهر مجموعه بقعه شیخ صفی اردبیلی است.

مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی شاهکاری از هنر و معماری و نمونه ای نادر از معماری اسلامی در قرون وسطا به شمار می رود.

این مجموعه با دارا بودن بناهایی از سال ۷۳۵ هجری قمری تا ۱۰۳۸ ه. ق به عنوان یک کلکسیون معماری اصیل، کاشیکاری پرحجم معرق، نقاشی های مطلای دیواری، صندوق قبور منبت و مشبک بی نظیر، در های نقره پوش و تالار چینی خانه که طراحی آن از شیخ بهایی یکی از عجایب معماری جهان است گنجینه گرانبهای ما ایرانیان به شمار می رود و به خاطر همین ویژگی ها و عظمت است که ثبت جهانی این اثر بدون حتی یک رای مخالف به تصویب می رسد.

این اثربه اعتقاد کارشناسان از لحاظ زیبایی و ظرافت های هنری و بصری جزو ۵ اثر مهم کشور است.

مقبره شیخ صفی الدین

محلی که امروز به نام بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی معروف است حدود هفتصد سال پیش باغ بزرگی بنام اسفریس بود که شیخ صفی الدین در بخشی از آن به ارشاد و تدریس مریدان خود می پرداخت.

در این باره بیشتر بدانید: 

صفی الدین اردبیلی؛ عارفی سیاستمدار

این بنا سال۷۳۵ (سده هشتم) توسط شیخ صدرالدین موسی فرزند شیخ صفی بنا شده و بعدا بعنوان محل دفن شیخ صفی انتخاب شد که در طول زمان مورد احترام و توجه شاهان صفوی بوده است.

در این مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی و شاه اسماعیل و مادر شاه اسماعیل تعدادی دیگر از بزرگان دوره صفوی قرار دارد.

در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که همچنان پس از گذشت چندین قرن به عنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به شمار می‌آید.

این بقعه تاریخی و هنری شامل تعدادی از بناهای دوره های مختلف است که نخستین بار شاه طهماسب آنها را به صورت مجموعه واحدی درآورد و بعدها شاه عباس بناهای دیگر را با به این مجموعه افزود.

شاه طهماسب اول به دلیل ارزشی که شیخ صفی الدین برای او داشت، تصمیم گرفت که این مجموعه را گسترش دهد.

برای گسترش بنا تصمیم گرفته شد که هفت بخش به آن اضافه گردد که نشانه هفت مرحله عرفان باشد.

این هفت بخش برای رسیدن به بقعه در نظر گرفته شد.

این ۷ بخش با ۷ دروازه از هم جدا شدند که آن ها نشانه های هشت نگرش صوفیگری بود.

آنچه امروز از مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی باقی مانده شامل بخش های ذیل می باشد.

مقبره شیخ صفی الدین معروف به گنبد الله الله، آرامگاه شاه اسماعیل اول، آرامگاه محی الدین محمد معروف به حرمخانه، عمارت چینی خانه، مسجد جنت سرا، تالار دارالحفاظ، دارالحدیث یا طاق متولی، صحن اصلی، محوطه شهیدگاه، خانقاه یا چله خانه، حیاط پیشخان، حیاط باغ و صحن… حمام و آشپزخانه نیز از بخش های مهم این مجموعه است که در کاوش های اخیر شناسایی شده است.

سر در ورودی

بقعه شیخ صفی که تبلور اندیشه عرفانی شیخ صفی الدین است چنانکه ذکر آن رفت در طول تاریخ شاهد تخریب بخش‌هایی از بنای خود شده است.

از جمله دروازه تاریخی عالی قاپو که منجر به شکل گیری محله‌ای به همین نام در مرکز شهر اردبی

سر در اصلی بقعه شیخ صفی الدین که در زمان شاه عباس دوم و زیر نظر اسماعیل نقاش اردبیلی در سال ۱۰۵۷ ساخته شده بود.

این سردر تا سال ۱۳۲۱ خورشیدی در ضلع شمالی میدان فعلی عالی قاپو قرار داشته که در آن سال بقایای سردر به دستور اداره کل باستان شناسی برداشته شد و کاشی های معرق آن فعلا در انبار بقعه نگهداری می‌شوند.

این دروازه که هشتمین در تا مرقد شیخ صفی محسوب می‌شود، نمادی از هشت مرحله عرفان است و با همت باستان شناسان پی‌ های اصلی آن مطالعه و بنای جدیدی بر روی پی‌های تاریخی دایر شد.

در این مورد بخوانید: دروازه عالی قاپو محل نقاره‌خانه اردبیل

 حیاط بزرگ

امروزه از ضلع شرقی میدان عالی قاپو با گذشتن از در چوبی بزرگ وارد حیاط مشجر مستطیل شکل بقعه می شویم؛ دور تا دور این حیاط با دیوارهای آجری که از روی ازاره سنگی و به صورت طاق نما ساخته شده، محاصره شده است.

ضلع شرقی حیاط نیز با دری بدون سقف باز می شود. این راهرو بینابین حیاط بزرگ و صحن اصلی قرار دارد.

راهروی مذکور با دری در ضلع شمالی به محوطه شهیدگاه و در ضلع جنوبی به محوطه ای معروف به چله خانه یا قربانگاه مرتبط می شود.

راهرو میانی یا صحن کوچک

در ضلع شرقی حیاط مشجّر بزرگ، سردر و دری کوچک، که با گچ و آجر رسمی بندی شده، به راهروی به ابعاد ۵۰ر۱۴*۷۰ر۵ متر باز می‌شود.

این سردر از آنِ دوره قاجار است که به جای سردر قدیم‌تر دوره صفوی ساخته شده است.

رواق‌ها و طاق نماهای دیوارهای جانبی این صحن با گچبری‌های زیبایی قاب بندی و پشت بغل‌ها و لچکیهای آن با کاشیهای معرّق پوشیده شده است.

درقسمت جنوبی این راهرو دری تعبیه شده که به چله خانه جدید راه دارد.

علت فشرده بودن و تو در تو بودن این معماری به دلیل سرمای این شهر و کوهستانی بودن آن و تلاش برای گرم نگاه داشتن تمام مجموعه است.

چله خانه جدید(قربانگاه)

چله خانه محلی برای بسط نشینی و عبادت عرفا بوده و از جمله شیخ صفی‌الدین اردبیلی و عرفای هم‌عصر وی و بعدها شاگردان وی از چله خانه‌ها استفاده می‌کردند.

مدخل صحن اصلی یا سردر عباسی

در ضلع شرقی راهروی میانی سردری قرار گرفته که کتیبه ای کاشیکاری منقوش به نام شاه عباس و تاریخ ۱۰۳۶ بر روی آن دیده می شود. نوک این سر در با مقرنس‌های بر روی هم مزین شده و قسمت کاشیکاری شده آن در محل اتصال به درگاهِ سنگی به کتیبه می رسد و خاتمه می یابد. این سر در به ورودی صحن اصلی یا سردر عباسی شهرت دارد.

صحن اصلی یا حیاط داخلی

صحن اصلی، حیاطی است مستطیل شکل، فرش شده با تخته سنگ های صاف که حوضی در وسط آن قرار دارد.

در گذشته در وسط این حوض چاه آبی بوده است که با استفاده از سطل و طناب برای وضوگرفتن از آن استفاده می شده است البته این چاه در حال حاضر مسدود است.

صحن اصلی، حیاطی است مستطیل شکل، فرش شده با تخته سنگ های صاف که حوضی در وسط آن قرار دارد.

این حوض گلبرگی شکل است و دوازده تَرک دارد که به گفته ی برخی محققان این ۱۲ ترک به نشانه دوازده فرقه قزلباش و یا دوازده امام شیعیان ایجاد شده اند.

دیوارهای آجری این حیاط، که روی ازاره سنگی بنا شده‌اند، طاقچه‌ها و طاقنماهایی دارند.

جنّت سرا

در سمت چپ سرسرای ورودی یک فضای هشت ضلعی وجود دارد که مسجد جنت سرا نام گرفته است.

لازم به ذکر است که این مسجد فاقد محراب می باشد.

این مکان در گذشته مخصوص انجام مراسم صوفیانه بوده که سنگ میدان یا “میدان داشی” آن هنوز هم در مجموعه موجود می باشد.

این مسجد در گذشته سقف گنبدی داشته است که در دوره قاجاریه فروریخته و سقفی چوبی و مسطح جایگزین آن شده است.

 دارالحدیث یا طاق متولّی

طاق متولی در ضلع جنوبی صحن اصلی، قرینه و روبروی جنت سرا، واقع شده و مشتمل است بر در ارسی مشبک بزرگ، ایوانی با طاق ضربی، و دو اتاق کوچک در دو سوی ایوان. مقابر برخی از بزرگان صفوی نیز در دو سوی این بنا به چشم می خورد.

نمای بیرونی دارالحدیث با کاشی معرق تزیین شده و در پیشانی بنا احادیثی از پیامبر (ص) به خط نسخ نقش بسته و وسط لچکی‌های درهای ورودی کوچک، در چهار لوحه عبارت «یا صفی اللّه» دو بار به صورت متقارن تکرار شده است.

احتمالا این مجموعه در اواخر دوره صفوی برای اقامت متولیان آستانه و برپایی جلسات درس و بحث ساخته شده است.

چله خانه محلی برای بسط نشینی و عبادت عرفا بوده و از جمله شیخ صفی‌الدین اردبیلی و عرفای هم‌عصر وی و بعدها شاگردان وی از چله خانه‌ها استفاده می‌کردند.

قندیل خانه

بخش دیگر این مجموعه قندیل خانه نام دارد که قسمت اصلی این بنا نیز محسوب می شود.

اطلاق نام قندیل خانه نیز به دلیل قندیل‌هایی بوده که روشنایی آستانه را تأمین می‌کرده است.

در این باره بیشتر بدانید: قندیل خانه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

قندیل خانه در حقیقت قسمت اصلی بقعه شیخ صفی بناست و دقیقا روبه روی سرسرای ورودی در ۲ طبقه قرار گرفته است.

 چینی خانه(خانقاه قدیم)

چینی خانه در قسمت شرقی قندیل خانه یا رواق اصلی قرار گرفته که با ۲ ورودی باریک با دارالحفاظ ارتباط می یابد.

چینی خانه اختصاص داشت به نگهداری ظروف چینی نفیس که شاهان صفوی به مقبره و بقعه جدشان اهدا کردند.

چینی خانه در این مجموعه شاهکار است. شاهکارتر هم می شود وقتی به مدد خیال در میان چینی خانه بچرخی و هدایای شاه صفوی را به تماشا بنشینی.

در این باره بیشتر بدانید: 

چینی خانه اردبیل قدیمی ترین کلکسیون اشیا تاریخی کشور

یکی از زیباترین تزیینات معماری را می توانید در چینی خانه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی ببینید. این ظروف که همگی مهری سلطنتی داشتند، در جایگاه هایی که دور تا دور این محل برای آن‌ها تعبیه شده بود نگهداری می شدند.

 گنبد اللّه اللّه

«گنبد الله الله» در ضلع جنوب غربی قندیل خانه قرار گرفته است.

این گنبد در بالای مقبره شیخ صفی‌الدین به عنوان هسته مرکزی مجموعه از همان ابتدا چشم‌ها را می‌گیرد و از همین روست که بخش زیادی از بازدیدکنندگان مشغول عکس‌انداختن با آن هستند.

در این باره بیشتر بدانید:

گنبد الله الله؛ تجلی قدرت و نجابت معماری صفوی

معماری مجموعه تاریخی شیخ صفی اردبیل چکیده و تلفیقی از معماری دوران اسلامی و ایران قدیم است و سند منحصر به فردی برای پژوهش های معماری محسوب می شود.

روی ساقه و گنبد آجری کاشی های فیروزه ای نمایان هستند. آیات قرآن نیز با خط ثلث در کتیبه ای در محل اتصال برج و ساقه گنبد وجود دارد.

کلمه جلاله الله روی آن دیده می شود که به صورت تکرار شونده کار شده که به همین دلیل این گنبد را گنبد الله الله می نامند.

مزار خانه شیخ صفی الدین

صفوی ها در این بقعه شانه به شانه هم آرمیده اند. در اتاقی کوچک که براحتی نمی توان از میان آنها گذشت، ضریح های اطراف آنها آنقدر کم ارتفاع است که براحتی سطح آن دیده می شود.

در این مورد بیشتر بدانید:

مزار خانه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

 شهیدگاه

محوطه‌ای که امروزه در مشرق و شمال بنای چینی خانه واقع شده به حیاط و گورستان شهیدگاه معروف است.

شهیدگاه در زمان صفویه فضای وسیعتری داشته است، ولی در حال حاضر قسمتی از آن زیر خانه‌ها و مدرسه جدیدالاحداث شمال جنت سرا رفته است.

در کاوشهای باستان‌شناسی چند سال قبل، در جبهه غربی و جنوبی بیرون از مجموعه، قبور متعددی پیدا شد که به نظر می‌رسید در ادامه گورستان شهیدگاه باشند.

شهیدگاه در اصل گورستان عمومی مجاور آستانه بوده اما در ۹۱۵، پس از غلبه شاه اسماعیل اول بر فرخ یسار شیروان شاه، اجساد سرداران شیخ حیدر که در جنگهای شیروان کشته شده بودند به این مکان منتقل و مدفون شد.

این بقعه در میدان عالی قاپو در اردبیل جای گرفته و برای گردشگران شهر اردبیل دارای دسترسی آسان است.

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در سال ۱۳۸۹ توجه کارشناسان یونسکو را به خود جلب کرد و به عنوان اثر فاخر معماری و موثر در فرهنگ، تاریخ، سیاست و حتی اقتصاد اردبیل و منطقه آذربایجان به ثبت جهانی رسید.

شیخ صفی الدین اردبیلی | بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی