شهریئری مشگین شهر، سنگ‌افراشته‌ی از دوره آهن
هشتم آبان، روز ملی حمایت از سنگ نگاره های ۸۰۰۰ ساله
منطقه اردبیل و قره داغ که بخش شرقی شمال غربی ایران را تشکیل می دهد به لحاظ پتانسیل های طبیعی که در طول دوران پیش از تاریخ، فرهنگهای مختلفی را در خود جای داده است ولی در گاهنگاری و طبقه بندی فرهنگ های پیش از تاریخ شمال غرب، هیچگونه جایگاهی نداشته است.
حفاریهای محوطه شهریئری که شامل آثار مختلفی از دوره نوسنگی تا اواخر عصر آهن است، توانست بخشی از خلا گاهنگاری این منطقه را پر نماید.
محوطه‌ی شهریئری یکی از آثار تاریخی منحصر به فرد شهرستان مشگین شهر در استان اردبیل است. این محوطه‌ی ۴۰۰ هکتاری شامل حدود ۲۸۰ سنگ‌افراشته‌ی باستانی است که قدمت آنها حدود ۸ هزار سال برآورد می شود. این آثار به اواخر عصر مفرغ و دوره‌ی نوسنگی و مس‌سنگی و نیز اوایل عصر آهن متعلق‌اند.
عده ای از باستان شناسان عمر پیرازمیان را تا ۹ هزار سال برآورد کرده اند.
مشخصات شهریئری
این منطقه باستانی از یک قلعه وسیع با دیوار دفاعی سنگی از نوع خشکه چین محلی برای برگزاری آیین های مذهبی و گورهای باستانی تشکیل می شود.
دیواره بتنی که دور این قلعه کشیده شده است، نشان از آن دارد که برخی از اقدامات محافظتی نیمه کاره صورت گرفته، اما گویی بودجه ای برای پایان کار تخصیص داده نشده و پروژه نیمه کاره رها شد.
قدمت این مناطق به دوران اواخر مفرغ و دوره نوسنگی و مس سنگی و نیز اوایل آهن مربوط است. این سنگ‌افراشته‌ها با ارتفاع متفاوت ۷۰تا ۳۶۰سانتی متری که اکثرا منقوش به اشکال انسان هستند. طرح انسان‌های حک شده بر روی سنگها به شکل افرادی دست به سینه و معمولا بدون دهان است و تنها یک مجسمه حکاکی شده زن یافت شده که دارای دهان می باشد.
حفاری منطقه شهریئری
در این محوطه، آثار سنگی بسیاری وجود دارند که بخشی از آنها دیواره‌هایی هستند که به‌شکل خشکه‌چینی و ابتدایی، محوطه را به چند بخش تقسیم‌بندی کرده‌اند.
اولین بار در حدود ده سال پیش از انقلاب اسلامی چارلز برنی در این محوطه کاوش کرد و از سال ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵ سه فصل حفاری به سرپرستی علیرضا هژبری نوبری در آن انجام شد.
در اولین فصل حفاری که در آبان ۸۳ آغاز شد قبرهای عصر آهن بررسی شدند که پیش از آن توسط جویندگان عتیقه تخریب شده بودند و تنها ساختمان بندی قبرها معلوم بود. در این دوره سفالها یی مربوط به دوره کالکو لتیک کشف شد و قدمت منطقه را به ۳۵۰۰ سال از از عصر آهن به عقب برد.
این سفالها شبیه سفالهای مناطق باستانی دالما و حاجی فیروز هستند. به این ترتیب برای اولین بار قدمت سکونت بشر در استان اردبیل به دوره مس- سنگ رسید.
برخی از سفالها منقوش و برخی با طرح سبدی بودند.
تعدادی سفال دو لایه نیز در حفاری کشف شد که احتمال می رود لایه دوم سفال برای ترمیم قسمتهای شکسته سفال به کار رفته است.
در منطقه یری تعداد زیادی سنگ شیشه برنده(ابسیدین) کشف شد که می تواند گواهی بر ارتباط این منطقه با قفقاز و آناتولی باشد زیرا سابقه استخراج این نوع سنگ در این مناطق شناخته شده است. از ابسیدین برای برش سنگهای سخت در دوره کالکولتیک استفاده می شده است.
تاریخ شهریئری
در منطقه شهریئری چند دوره تاریخی از مس- سنگی ، عصر آهن یک و عصر آهن دو مشخص شد و بقایایی از قلعه ای متعلق به دوره آهن کشف گردید.
در فصل بعدی حفاری در سال ۸۴ بقایایی از سفال، مفرغ و نقوش انسانی دیده شد که باستان شناسان آنها را نذوراتی متعلق به معبد می دانستند.
یکی از این دو معبد در زیر دیوار دفاعی قلعه قرار داشت. باستان شناسان نتیجه گرفتند در دوره اورارتویی که ساکنان شهریئری بر روی معبد خود قلعه ساخته بودند از دین خود روی گردانده اند و خدای اورارتویی(خالدی) را پذیرفته اند. البته این امر می تواند اختیاری یا به اجبار صورت گرفته باشد.
در این باره بخوانید
شهریئری، مجسمه های سنگی بدون دهان و دست
شهریئری مشگین شهر و راز ۵۳۶ سنگ افراشته ایستاده
در این فصل حفاری یک لایه نیز در زیر محوطه داخلی قلعه کشف شد که به شخری متروک و قدیمی تر تعلق داشت.
برخی سفالهای قهوه ای مایل به بنفش و سفالهای داغدار و سیاه نیز در این محل کشف شدند که به پیش از عصر آهن تعلق دارند. در فصل سوم حفاری مشخص شد که در دوره اورارتوییان قلعه به آتش کشیده و متروک شده است.
وجود خاکستر در لایه های خاک قلعه نشان دهنده آتش سوزی قلعه است.
به این ترتیب دوره های متوالی زندگی بشر از ۷۰۰۰ تا دوره اورارتوییان در شهریئری بصورت متوالی مشخص شد.
در این فصل تعداد زیادی ظروف سفالی، اشیای زرین مانند آویز، دگمه های زینتی و پلاکهای طلایی و مفرغی کشف گردید.
نیایشگاه اصلی منطقه یری در این فصل از زیر خاک بیرون آمد که شامل بیش از ۳۰۰ سنگ افراشت با ارتفاعهای مختلف از ۳۵ تا ۲۵۰ سانتیمتر با شکلهای انسانی هستند و اشکال حجاری شده روی سنگها مشابه هستند و حاوی صورت آدمی( بدون دهان)، دست و شمشیر هستند.
این منطقه بدون شک استقرار تک دوره ای نداشته است. چنانچه چارلز برنی دوره آنرا همزمان با هخامنشیان ولی خارج از محدوده دولت آنها می داند. اینگراهام و سامرز آنرا به پیش از هزاره اول تعلق دانسته اند.
با توجه به نبود سفال در کنار سنگ افراشت نمی توان نظر دقیقی در مورد زمان سنگ افراشت داد ولی آنها میانه هزاره دوم تا میانه هزاره اول را بهترین دوره برای سنگ افراشت دانسته اند.
معماری قبور مربوط به عصر آهن ۲ است
در مناطق دیگری از آذربایجان نیز سنگ افراشت وجود دارد مانند سنگ افراشت نشت بان سراب ولی هیچ کدام دارای حجاری نیستند.
در غرب محل تجمع سنگها غاری قرار دارد که ساکنان محلی آنرا قاراکوهبل نام نهاده اند. روبروی آن چند تخته سنگ بر روی هم گذاشته شده اندو به این ترتیب سه فصل حفاری منطقه باستانی یری در سال ۸۴ به پایان رسید.
حفاظت از شهریئری
سنگ‌افراشته‌های شهریئری یکپارچه نیستند و پر از خلل و فرج هستند، به‌طوری که با قرار گرفتن در معرض هوا، رطوبت و آلاینده‌ها بسیار حساس شده‌اند. به همین دلیل، این سنگها باید مرمت و از روی خاک مقداری بالا برده شوند.
به دلیل عدم حفاظت از منطقه سرمای بی سابقه زمستان سال ۸۶ سنگ افراشتها را مورد حمله قرار داد و در اول بهمن ۸۶ با یک زیر نویسی تلوزیونی در شبکه خبر اعلام شد که ۸۰% از آثار تاریخی منطقه شهریئری بر اثر سرما از میان رفته است.
در واقع یکی از با ارزش ترین و بی نظیر ترین آثار باستانی ایران و جهان در اثر بی مسولیتی سازمان میراث فرهنگی از دست رفت و به هیچ وجهه قابل مرمت نیست.
محوطه شهریئری در منتهی الیه دشت مشگین شهر و به فاصله ۶۵ کیلومتری شمالغربی مرکز استان و در ۳۵ کیلومتری شرق شهرستان مشگین شهر و در ۲ کیلومتری شمال روستای پیرازمیان و از توابع بخش مشگین شرقی واقع شده است.