شهریئری مشگین شهر، منطقه ای باستانی است که هنوز بعد از سالها باستان شناسان قادر به رمزگشایی و کشف پیامی که گذشتگان در دل خاک به میراث گذاشته اند نبوده است.
منطقه باستانی شهریری چنان چه از نامش پیداست محل استقرار تمدنی کهن است که در دهه ۸۰ با کاوش‌های باستان‌شناسی انقلابی در قدمت تاریخی استان اردبیل رقم زد و تاریخ این منطقه را تا اواخر دوره نوسنگی به عقب برد.
این منطقه در چهار هزار هکتار برای اولین بار در سال ۱۹۴۷ توسط چارلز برنی باستان‌شناس مورد کاوش قرار گرفت و به‌عنوان «قلعه ارجق» از سوی وی معرفی شد.
شهریئری، شهری بدون ملاط
در فصل‌های بعدی کاوش در سال‌های ۸۲ تا ۸۴ چهار منطقه در شهر یری شناسایی شد و رموزی که گمان می‌شد برنی در شناخت آن موفق عمل کرده است با مطالعات بیشتر به یافته های جدیدی رسید تا اعلام نظر در خصوص این منطقه را بااحتیاط بیشتر همراه سازد.
چهاربخشی که در منطقه شهر یری کاوش شده است شامل محدوده قلعه، گورستان عصر آهن، معبد و محوطه قوشا تپه است که هر یک باوجود دست‌کاری متعدد افراد سودجو و بی‌توجهی در حفاظت دقیق و اصولی از این منطقه همچنان اسرار مگویی دارد که آدمی را در مقابل، تلاش جان‌فرسا برای ساخت چنین مواریثی و عقل و استدلال گذشتگان و اولین انسان‌هایی که در این بخش از کره خاکی زیسته‌اند، متحیر می‌سازد.
در این باره بخوانید
شهریئری، مجسمه های سنگی بدون دهان و دست
شهریئری مشگین شهر، سنگ‌افراشته‌ی از دوره آهن
بخشی از محوطه شهریئری شامل دیوار دفاعی و قلعه است که این دیوار توسط چارلز برنی به ثبت رسید و بااین وجود رموز معماری آن موجب شد در سال ۸۲ بار دیگر کاوش‌های دقیق‌تری در خصوص آن انجام شود.
دیوار دفاعی قلعه که از چینش سنگ‌های درشت حاصل‌شده است به گفته باستان‌شناس علیرضا هژبری نوبری ساختار سیلکوپین داشته و بدون استفاده از ملاط با روی هم آوردن سنگ‌ها به شکل اصولی احداث‌شده است.
وی در تشریح اقداماتی که در آن سالها برای کاوش این منطقه انجام‌شده متذکر شد: در سال ۸۲ معماری داخل قلعه مورد حفاری قرار گرفت و چینش سنگ‌ها بررسی شد و بخش‌هایی مانند آشپزخانه و محل اقامت مشخص شد.
به گفته عضو هیئت‌علمی دانشگاه تربیت مدرس کف سازه از صخره استفاده‌شده و درعین‌حال دیواره بدون استفاده از ملاط فقط با سنگ‌های درشت و هر جا لازم بوده سنگ‌های ریز احداث شده است.
اعجاز تمدن ۱۳۲ قبر در شهریئری مشگین شهر
وی بخش دیگری از مطالعات باستان‌شناسی منطقه را مربوط به گورستان این منطقه دانست و افزود: در این منطقه ۱۳۲ قبر شناسایی شد که همگی به‌غیراز دو مورد بازشده بود؛ هرچند این قبور برای گاه نگاری منطقه به جد مورداستفاده قرار گرفت.
هژبری نوبری بابیان اینکه قبور کلان سنگی در شکل‌های مختلف است و برخی در داخل زمین کنده‌شده و برخی سنگ‌های بزرگ در سطح چیده شده و شکل قبر ایجاد کرده است، اضافه کرد: در قبوری که در داخل زمین کنده‌شده تدفین به شکل جنینی است و وسایل افراد در اطراف وی به خاک سپرده‌شده و طول قبور شش متر و عرض آن ۱.۵ تا دو متر است.
در مقایسه با نمونه گورستان‌های سنگی در مناطق دیگر به‌ویژه کشورهای همسایه اعجاز تمدن این منطقه به شکلی مثال‌زدنی است. بطوریکه به گفته این باستان‌شناس مشابه این قبور در آق اولر تالش، قلعه شیشه اهر، منجوق تپه جمهوری آذربایجان و ارنیس شرق ترکیه مشاهده‌شده است.
شهریئری و سنگ افراشته‌های آدم شکل
بسیاری از تصاویر و عکس‌های منطقه باستانی شمال غرب روستای پیرازمیان نه به قبور و نه دیوار دفاعی مرتبط است. بطوریکه همگان این منطقه را با سنگ افراشته‌های آدم شکلی می‌شناسند که هر یک با لبخند مرموز و چینش قابل‌توجهی در منطقه‌ای به نام معبد گرد هم آمده‌اند.
باستان شناسان معتقدند سنگ افراشته‌های این منطقه تائیدی است بر وجود تفکر استل سازی در همان سالها و در این میان استل ها هرچند در مناطق مختلف مشاهده می‌شوند اما به فراخور فرهنگ و تمدن آن منطقه شکل‌گرفته‌اند و هر یک در واکاوی تاریخ باستانی آن مواریث گران‌بهایی محسوب می‌شوند.
در خصوص سنگ افراشته‌های پیرازمیان اظهارات مختلفی طرح‌شده است و بااین‌وجود هرچند چارلز برنی این استل ها را تزئینات اطراف قبور معرفی کرده امروز کاوش‌ها نظرات دیگری را طرح می‌کنند بطوریکه به گفته هژبری نوبری در کاوش‌های سال ۸۲ وابستگی استل ها به قبور منتفی شد و هفت دالان که در طول آن‌ها سنگ افراشته چیده شده‌اند شناسایی شدند.
وی افزود: زمانی می‌توان در خصوص اعجاز این منطقه گفت که درمجموع ۵۳۷ استل در معبد به دست آمد که در هیچ کجای دنیا مشابه ندارد و به‌عنوان‌مثال در ترکیه فقط ۳۰ عدد، در آذربایجان یک عدد است و در مغولستان هرچند زیاد اما به‌صورت انفرادی است.
این باستان‌شناس تأکید دارد که ساخت این مجموعه با تفکر و مدیریت انجام‌شده و هدفی را دنبال می‌کرده است بطوریکه کریدور و دالان اصلی درست در مقابل کوه سبلان است.
راز تفاوت سنگ افراشته های شهریئری
کاوش‌ها نشان می‌دهد کف سازی دالان‌ها با استفاده از ماده زردرنگی انجام‌شده است و اندازه استل ها کاملاً متفاوت از یکدیگر بوده بطوریکه یکی تا ۲.۵ متر و درست در مجاور آن تا نیم متر استل قرارگرفته است.
به عقیده مدرس دانشگاه تربیت مدرس این تفاوت اندازه به‌نوعی بیانگر طبقات اجتماعی مختلف است و به هر فرد وابسته به طبقه اجتماعی که دارد اندازه استل متفاوت قائل شده‌اند.
وی افزود: استل ها در دو نوع مسلح و بی‌سلاح شناسایی‌شده‌اند و سلاح‌ها نیز متفاوت بوده و در دودسته شمشیرهای شلاقی و صاف مشاهده می‌شوند.
هژبری با تأکید به اینکه در برخی استل ها دست‌ها مشخص است و برخی مو تبدیل به دست شده است، متذکر شد: در همه چشم و بینی داریم اما به‌غیراز یک مورد در هیچ‌یک از استل ها دهانی مشاهده نمی‌شود.
این باستان‌شناس به تفاوت در نگه‌داشتن شمشیرها اشاره کرد و افزود: در برخی زیردست راست و در برخی در میانه دو است و بررسی‌ها نشان می‌دهد حتی زمان ساخت استل ها متفاوت است.
وی در تائید این گفته خود به نشانه‌هایی در کاوش‌ها اشاره کرد و متذکر شد: جلوی هر استل سنگ نذورات بوده و برخی تا کمر در خاک فرورفته‌اند و برخی دیگر نه، که نشان می‌دهد برخی قدیمی‌تر از دیگری هستند.
وی بابیان اینکه تمام دالان‌ها به نقطه‌ای ختم می‌شوند که از سنگ‌های رودخانه‌ای به‌صورت عمودی استفاده‌شده است، ادامه داد: بقایایی از نذورات ازجمله ظروف و فلزات در این منطقه کاوش شده است.
این باستان‌شناس درعین‌حال به تفکر متضادی نیز اشاره کرد و گفت: در دوره اول ساخت استل ها، استل ها خیلی بزرگ هستند و در دوره دوم نوع ساخت فرق داشته و درنهایت در دوره سوم از سنگ‌های رودخانه‌ای استفاده‌شده که به‌نوعی تضعیف در باورها را نشان می‌دهد.
هژبری نوبری در مقایسه استل ها با سایر مناطق بابیان اینکه همه استل ها کمربند دارند، اضافه کرد: استل های ترکیه به‌مراتب واقع‌گرا هستند و دست و دهان‌دارند؛ در مغولستان هم استل های معروف به بال بال دهان دارند.
کشف ماده سفیدی که به دوره آهن مربوط می شود
در کنار مناطق ذکرشده آنچه مورد حیرت باستان شناسان شده و تاریخ استان اردبیل را به اواخر دوره نوسنگی برد قوشا تپه بود که به دلیل اشرافیت دو تپه در رو به روی‌هم به این نام خوانده می‌شود.
بر اساس دو بخش لایه‌نگاری‌هایی که انجام‌شده است قدمت منطقه از اواخر دوره نوسنگی تا اواخر دوره مس و سنگ به اثبات رسیده است.
به گفته هژبری نوبری سفال‌های کشف‌شده در این منطقه منقوش بوده و فقط یک قطعه سفال با نقش حیوان کشف‌شده است؛ مابقی سفال‌ها با نقوش هندسی است و نقش مثلثی بیشترین فراوانی را دارد.
این باستان‌شناس متذکر شد: به لحاظ فرم نیز ظروف با دهانه باز در هر سه دوره تاریخی بیشترین کثرت را دارد که نوع معیشت دوره را بیان می‌کند.
وی تأکید کرد: مقادیر زیادی ابزارهای سنگی و ابسیدین از کاوش‌های قوشا تپه به‌دست‌آمده است و درعین‌حال کاوش‌های ابزارآلات استخوانی این منطقه نشان می‌دهد استفاده از گوسفند و بز بسیار متداول بوده است.
این باستان‌شناس تأکید دارد که ساخت این مجموعه با تفکر و مدیریت انجام‌شده و هدفی را دنبال می‌کرده است بطوریکه کریدور و دالان اصلی درست در مقابل کوه سبلان است.
هژبری نوبری داده‌های هزاره اول عصر آهن را شامل سفال، دیگ، بشقاب، کاسه و تنگ عنوان و اضافه کرد: در این مطالعات به سفال‌هایی با تزئینات کنده‌شده دست‌یافتیم که از ماده سفید پوشیده است و نشان می‌دهد قدمت آن ادامه دوره مفرغ قدیم در دوره آهن است.
مدرس باستان‌شناسی بابیان اینکه اکثر سفال‌ها خاکستری و خاکستری مایل به سیاه و آجری است، افزود: مشابه برخی از اشیا در گورستان لاریجان خدا آفرین و گورستان مسجد کبود کشف‌شده است.
وی در خصوص اشیا فلزی کشف‌شده ادامه داد: این اشیا شامل جنگ‌افزارها، زیورآلات و کارافزارها است و در شمشیرها نقوش و برگه‌هایی مشاهده‌شده که مشابه طرح‌های جام حسن لو است.
هژبری نوبری به تزئینات بالای دسته شمشیرها با طلا اشاره کرد و گفت: درعین‌حال آویز و پلاک‌های طلایی و اشیا مفرغی شامل آینه، سنجاق، طوق، انگشتر، مهرهای تزئینی از عقیق، خمیر شیشه، صدف و لاجورد و کار ابزارهایی نیز شامل درفش و سوزن کشف‌شده است.
گزارش: ونوس بهنود