شهیدگاه اردبیل آرامگاه زنان و مردان جنگ چالدران

به گزارش دیدشهر، جنگ سخت ‌ترین تجربه زندگی بشر بوده است، روایت صحنه های پرفراز و فرود جنگ برای تجربه‌اندوزی ماست.

جنگ چالدران، جنگ بین شاه اسماعیل صفوی و سپاهیانش و سلطان سلیم عثمانی و ارتشش از آن نبردهایی است که هنوز هم کلی ناگفته برای تامل دارد.

در اوایل قرن ۱۶، دو امپراتوری برای شرق ترکیه و هلال حاصلخیز(عراق و سوریه بزرگ) رقابت می کردند.

یکی از اینها، امپراطوری عثمانی در غرب ترکیه و قسطنطنیه بود. در حالیکه گروه حاکم ترک بود، اکثر ساکنان مسیحیان بالکان بودند.

امپراتوری دیگر حاصل دوران جدید بود که امپراتوری صفوی نام داشت.

امپراتوری صفوی توسط شاه اسماعیل رهبر صوفیان شیعه صفوی که در شهرستان مشگین شهر استان اردبیل بدنیا آمده بود.

در اوایل سلطنت شاه اسماعیل اول و تشکیل سلسله صفوی، او توانست کردستان و شهرهای مقدس عراق را فتح کند و با تکیه بر تشیع اثنی عشری، به زودی جمع کثیری از مردم شیعه ساکن در سرزمین‏‌های عثمانی را به سوی خود جلب کند.

این اقدام جسورانه شاه اسماعیل، اگرچه خطرات فراوانی را در پی داشت اما سبب تحکیم وحدت سیاسی – مذهبی ایران شد و همین ویژگی از نظر سلاطین عثمانی به مراتب خطرناک‌تر از احیای ساختار نظامی ایران بود.

این امپراتوری با مجموعه ای از فتوحات در آذربایجان و شمال غربی ایران کار خود را آغاز کرد. نه سال بعد، شاه اسماعیل تمام فلات ایران و بغداد را تصرف کرد.

توسعه ناگهانی امپراتوری صفوی تهدید جدی برای امپراتوری عثمانی به شمار می آمد.

آغاز جنگ چالدران

هنگامی که سلطان سلیم اول، پادشاه نیرومند و مشهور عثمانی به سلطنت رسید، ۴۰ هزار تن از شیعیان را به قتل رساند.

او که خود را خلیفه مسلمانان می‌‏خواند، تصمیم به توسعه متصرفات خود گرفت و به قصد تصرف تبریز، پایتخت دولت نوبنیاد صفوی حرکت کرد و جنگ سختی میان او و سپاه شاه اسماعیل صفوی در منطقه چالدران در حوالی ماکو روی داد.

این جنگ که در تاریخ ۳۱ مرداد ۸۹۳ هجری شمسی برابر با ۲۳ اگوست ۱۵۱۴ میلادی میان ایران و عثمانی جنگی درگرفت که بعد‌ها به چنگ چالدران مشهور شد.

سلطان سلیم با سپاهی که تعداد آنرا در حدود صد هزار نفر نوشته‌اند به سمت ایران حرکت کرد تا اینکه در اول رجب ۹۲۰ قمری (مرداد ۸۹۳) به دشت چالدران رسید و در آنجا اردو زد و در دوم رجب طی یک جنگ نابرابر، ۲۷ هزار تن از نیروهای صفوی کشته شدند.

در این باره بیشتر بخوانید: 

جنگ چالدران چگونه شاه اسماعیل صفوی را افسرده کرد؟

جنگ چالدران که از آن با عنوان مهم‌ترین جنگ پارتیزانی تاریخ ایران یاد می‌شود، در محلی به همین نام در شمال آذربایجان غربی در ۲۰ کیلومتری شهر خوی به وقوع پیوست.

در نتیجه آن بخش‌هایی از شمال غربی ایران از جمله همدان، آذربایجان و کردستان شامل مناطقی چون دیاربکر، مرعش و البستان از تصرف صفویان خارج و به امپراتوری عثمانی پیوست.

دلایل باخت دولت صفوی

در این جنگ، که نخستین نبرد دولت صفوی با عثمانی بود، بر اثر کثرت سپاه عثمانی و مجهز بودن به تفنگ و توپخانه، لشکر ایران عقب نشینی کرد و تعداد زیادی از دو طرف کشته شدند.

شاه اسماعیل تا حدود همدان عقب نشست و سلطان سلیم تبریز را اشغال کرد ولی به زودی بر اثر مقاومت ملی مجبور شد تبریز و آذربایجان را تخلیه کند.

اهمیت توپ‌ها آنقدر بالا بود که محقق فرانسوی جیین عیبین در جمله‌ای به اهمیت بالای توپ‌ها اینگونه اشاره می کند: اگر ارتش اسماعیل در معرض آتش توپخانه قرارنمی‌گرفت، چالدران برای عثمانی‌ها تبدیل به فاجعه می‌شد.

در این باره بخوانید:

 شاه اسماعیل نوجوان ۱۳ ساله که سرنوشت ایران را رقم زد

پس از بازگشت سلطان سلیم، شاه اسماعیل دیگر باره به آذربایجان و تبریز رفت و به تعمیر خرابی‏‌های به جا مانده از لشکریان عثمانی پرداخت. گویند پس از این واقعه، دیگر کسی شاه اسماعیل را خندان ندید.

پس از پایان جنگ چالدران بین ایران و امپراتوری عثمانی، شاه اسماعیل یکم پیکر کشته‌شدگان نبرد را از دشت چالدران جمع‌آوری نمود.

عکس زیر، در سال ۱۲۶۸ شمسی به ثبت رسیده و مزار سپاهیان ایرانی را که در جنگ چالدران بین ایران و عثمانی (۱۵۱۴میلادی) کشته شدند، نشان می‌دهد.

با توجه به اهمیتی که برای کشته‌شدگان و سربازان خود در جنگ چالدران که با دولت عثمانی روی داده بود قائل بود دستور داد تا پیکرهای این شهدا به اردبیل انتقال یابد  و در محوطه بقعه شیخ صفی الدین دفن شوند.

در میان اجساد مردان، اجساد زنان زیادی نیز دیده می شود  چنانچه برخی مورخان خارجی از شرکت زنان ایرانی در جنگ چالدران سخن گفته‌اند. کاترینو زنو ضمن توصیف جنگ چالدران می‌نویسد: «بانوان ایرانی همراه شوهرانشان مسلح به جنگ می‌روند و شریک سرنوشت ایشان می‌شوند و مانند مردان می‌جنگند.»

به گزارش مورخان در نبرد چالدران جسد بسیاری از زنان ایرانی پیدا شد که به فرمان سلطان سلیم با تشریفات مخصوص نظامی به خاک سپرده شدند. این زنان دلیر، به گفته نویسندگان ترک با زره و خفتان و کلاهخود دوشادوش شوهرانشان در جنگ شرکت کرده و هلاک شده بودند.

شهیدگاه گنجینه تاریخی و بی نظیر در اردبیل

پس از وقوع جنگ چالدران به سال ۹۲۰ هجری پیکر تعدادی از قهرمانان و شهدای این نبرد به همراه زین و یراق اسبهایشان در آرامگاه کشته‌شدگان جنگ چالدران در محوطهٔ شهیدگاه ضلع شرقی و شمالی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی و شاه اسماعیل یکم –بنیان‌گذار دودمان صفویان– در شهر اردبیل واقع شده‌ است.

پیکرهای منتقل شده، طی مراسمی با حضور شاه اسماعیل یکم به خاک سپرده شدند.

طبق مدارک مستند تاریخی این محوطه در دوره شیخ صفی الدین محل دفن مریدان و پس از تشکیل سلسله صفویه جهت تدفین شخصیت های مذهبی و سیاسی مورد استفاده قرار گرفته است.

به طور کلى سنگ قبرهاى محوطه شهیدگاه از نظر نقوش تزیینى به ۶ گروه عمده گیاهى، هندسى، حیوانى، انسانى، نمادین و خط نگاره‌‏ها دسته‌بندى می‌‏شوند.

شهیدگاه نماد وفاداری سربازان به شاه اسماعیل

عنوان شهیدگاه برای نخستین بار در زمان شاه اسماعیل اول به این قبرستان داده شد.

بنا به گفته مرحوم باباصفری در کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ تعدادی از سنگ قبرهای محوطه شهیدگاه توسط دولت روسیه در زمان اشغال این منطقه غارت شده است.

سنگ‌های تراش خورده این مجموعه امروز در مقابل باد و آب و اختلاف دمای شدید اردبیل بعد از قرن‌ها انتظار دیگر توان استقامت ندارند و چشم انتظار توجه و رسیدگی مسئولان است.

عدم توجه و رسیدگی به مرمت و نگهداری این آثار گنجینه تاریخی سبب شده شهیدگاه دیگر آن شکوه و عظمت سابق را نداشته باشد و سیری رو به زوال را پیش بگیرد در سال‌های اخیر برخی از سنگ‌ها به سکوهای مجاور دیوارها که طاق شکل هستند منتقل شده و این انتقال تغییراتی شگرف در وضع ظاهری آنها به وجود آورده است.

بیشتر سنگ‌ها دیگر در محوطه نیستند و سرنوشت مشخصی ندارند، آن‌هایی هم که باقی مانده‌اند شکسته و ترک خورده و متلاشی شده‌اند، برخی از سنگ‌ها را با سیمان به هم اتصال داده‌اند و تکه‌های برخی دیگر در کل محوطه پخش شده است.

گزارش: نسرین آذرکیش

گردشگری استان اردبیل | تاریخ| شاه اسماعیل صفوی | جنگ چالدران