ماجرای فرش شیخ صفی الدین اردبیلی و انتقال آن به لندن

نویسنده: مریم محرمی

به گزارش دیدشهر، مجموعه تاریخی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی عمارت حکومتی شاهان صفویه در مرکز شهر اردبیل در میدان عالی قاپوی این شهر که بخش های مختلفی از جمله چینی خانه، شربت خانه، گنبد الله الله، جنت سرا و مقابر خاندان صفویه را شامل است یکی از ده اثر ارزشمند تاریخی ایران محسوب می شود.

جدا از تک تک قسمت های مختلف این مجموعه تاریخی، فرش بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از مهمترین آثار این مجموعه است.

فرش بقعه شیخ صفی الدین ، بزرگترین فرش معروف مشرق زمین

قالی معروف این مجموعه خود حکایت زیبا و غم انگیز دارد؛ این قالی که امروز بسیاری را به موزه ویکتوریای لندن می کشاند و مات خویش می سازد.

فرش منحصربه فرد بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی که سال ها زینت بخش این بقعه بود اخیرا در فهرست ۵۰ شاهکار هنری برگزیده جهان قرار گرفته است.

این اثر نفیس هنری که هم اکنون درگنجینه «ویکتوریا آلبرت هال» شهر لندن در معرض بازدید علاقه مندان به هنر ایران اسلامی قرار دارد، مظهری از هنر و تفکر عارفان دوره صفویه محسوب می شود و تا سال ۱۸۹۳ میلادی در بقعه شیخ صفی قرار داشت.

در این باره بخوانید:

گنبد الله الله؛ تجلی قدرت و نجابت معماری صفوی

صفی الدین اردبیلی؛ عارفی سیاستمدار

چینی خانه اردبیل قدیمی ترین کلکسیون اشیا تاریخی کشور

این شاهکار هنری که بین سال های ۱۵۳۹ تا ۱۵۴۰ میلادی بافته شده، بزرگترین فرش معروف مشرق زمین است که تا به حال در بهترین شرایط نگهداری شده و هیچ صدمه ای به آن وارد نشده است.

فرش بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی چگونه بافته شد

سند مشخصی در دست نیست که اصل این فرش به دستور چه شخصی بافته شده اما گفته ها از آن حکایت دارد که شاه طهماسب اول فرش بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی را برای تالار قندیل خانه سفارش داده است.

نوشته های برخی منابع این احتمال را تقویت می کند که شاه طهماسب اول به محض به دست گرفتن سلطنت درسال ۹۳۰ ه ق دستور بافت فرش را صادر کرده و این فرش به تنهایی توسط استاد مقصود کاشانی با ۳۲ میلیون گره و درمدت ۱۶ سال بافته شده است.

قالی مقبره شیخ صفی از معدود قالی‌هایی است که امضا دارد، ارزش‌اش دوچندان است.

بالای قالی نوشته:

جز آستان توام در جهان پناهی نیست     سر مرا به جز این در، حواله‌گاهی نیست

عمل بنده در گاه، مقصود کاشانی، سنه ۹۴۶

ویژگی های فرش بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

کارشناسان آثار هنری، این فرش را با نقش و نگاره های زیبای آن، یک اثر هنری انتزاعی منحصربه فرد می دانند که از نظر سطح هنری با نقاشی های انتزاعی قرن حاضر برابری می کند.

نقشه این فرش براساس تصویر سقف قندیل خانه طراحی شده و افرادی که وارد این مکان می شده اند، کف و سقف تالار را به یک نقش می دیدند که تداعی کننده ذهنیت عارفان دوران صفویه مبنی بر وحدت وجود یعنی از فرش تا عرش به یک نقش است.

در طراحی نقشه فرش اصلی، دریایی از حرکت های لطیف ساق و برگ گیاهی که در آن از رنگ های شاه عباسی استفاده شده نگاه ها را خیره می کند.

طراحی این فرش توسط استاد قره باغی انجام گرفت و بازبافت آن توسط بافنده های معتبر ایران و تحت نظارت شورای عالی نظارت شروع و در سال ۸۲ به اتمام رسید.

بافت این قالی همراه با بهسازی و بهبافی انجام و ایرادات و نقص های احتمالی که درآن زمان در بافت فرش اصلی وجود داشته است، اصلاح و این فرش در۵۲ رج و به ابعاد ۱۱/۵۲ در ۵/۳۴ متر با استفاده از ۱۸ رنگ که اغلب گیاهی هستند، بازبافت شد.

فروش فرش بقعه شیخ صفی الدین بخاطر تامین هزینه تعمیر بقعه

درخصوص چگونگی خروج و انتقال این فرش به خارج از کشور گفته می شود درسال ۱۸۹۳ میلادی بقعه شیخ صفی به تعمیراتی نیاز پیدا می کند و به همین بهانه فرش مزبور به مبلغ ۸۰ تومان توسط افرادی فروخته شده و از طریق شهر تبریز به لندن انتقال می یابد.

در برخی اسناد آمده است: زلزله شدیدی بخشی از طاق را روی قالی‌ها ریخته و به آنها آسیب می‌زند. متولیان حرم در جستجوی راهی برای فراهم کردن هزینه‌های بازسازی، به‌دامان شرکت انگلیسی “زیگلر و شرکا” می‌افتند که در آن زمان دستی در کار تجارت فرش داشت، می فروشند.

این شرکت فرش‌ها را به‌ سرعت به انگلستان منتقل کرد و آن رابه‌دست مرمت‌گران صبوری سپرد که در روندی آرام و مطمئن، هردوی فرش‌ها را بازسازی و بازیابی کردند.

در سال ۱۸۹۲ فرش شیخ صفی الدین اردبیلی به حراج گذاشته می شود.

ویلیام موریس کارشناس و نویسنده معروف (که در ایران هم آثار ادبی‌اش شناخته شده است) در این زمان فرش را می بیند و آن را “شگفت آور و بی‌نظیر” توصیف کرد و مسئولان موزه ویکتوریا و آلبرت را به خریدش واداشت.

این فرش بعد از خرید به گنجینه ویکتوریا آلبرت شهر لندن منتقل و تا زمان حاضر در آن مکان نگهداری می شود.

قالی بازبافته بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در چینی خانه 

کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل در سال ۱۳۷۵ تصمیم به بازبافت قالی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی گرفتند که کار مطالعه فرش اصلی بقعه در لندن توسط متخصصان ایرانی و خارجی شروع و شناسنامه علمی آن شامل مشخصات فنی، تعداد و نوع گره ها، نوع چله، ابعاد و رنگ ها به دقت بررسی و تهیه شد.

نقش های این قالی و سقف اتاقی که در آن فرش شده بود یکی است و هنرمندان ایرانی برای این که جای خالی این فرش کمتر احساس شود و حسرت از دل بازدیدکنندگان و علاقه مندان به تاریخ ایران پاک شود، در چند سال گذشته دوباره نقش را از روی سقف به روی تار و پود قالی کشاندند که امروز زینت بخش این مجموعه است.

طراحی فرش بازبافت شده توسط استاد قره باغی انجام گرفته و بازبافت آن توسط بافنده های معتبر کشور و استان و تحت نظارت شورای عالی نظارت شروع و در سال ۸۲ به اتمام رسیده است که هم اکنون زینت بخش تالار چینی خانه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی می باشد. هرچند باعث نمی شود وقتی که روی آن گام می زنی در دلت آرزو نکنی که کاش همان فرش اصلی امروز زیر گام هایت نقش می بست و تو را می برده به سده های پیشین و به دوره صفوی.