حرمخانه، محل تدفین خانواده شیخ صفی الدّین اردبیلی

در این باره بخوانید:

معرفی کامل مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

به گزارش دیدشهر؛ قدرت و نجابت معماري صفوي بی شك به بهترین صورتی در بقعة شیخ صفی الدّین اردبیلی تجلّی كرده، كه یكی از بزرگترین مقابر جهان و مجموعه اي از آرامگاه هاي بزرگان، مشایخ و سالطین صفوي و فضاهاي آیینی و عبادي در دو سبك آذري و اصفهانی است كه نخستین بار شاه تهماسب آن ها را به صورت مجموعة واحدي در آورد و بعدها شاه عبّاس بناهاي مهمّ دیگري به این مجموعه افزود و باعث اصلاحاتی در آن شد.

سابقة بخش هایی از این بنا به دورة خود شیخ صفی الدّین اردبیلی (۰۵۶-۵۳۵ ،) عارف شهیر ایران و فرزندان وي، شیخ صدرالدّین موسی و سلطان علی معروف به خواجه علی سیاهپوش می رسد.

به طور كلّی، اهمیّت این مجموعة تاریخی در ارتباطی كه با سلسلة خاندان سالطین صفویّه دارد، جلوه گر می شود. اسلاف شاهان صفوي و همچنین شاه اسماعیل اوّل سر سلسلة این خاندان در این مجموعة تاریخی به خاک سپرده شده اند.

در این مطالعه، سعی بر آن است كه، ماهیّت و كاركرد عمارات حرمخانه که یكی از قدیمی ترین بازمانده هاي مجموعة بزرگ شیخ صفی الدّین اردبیلی است، مورد بررسی قرار می گیرد.

حرمخانه مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی

بدون كم ترین تردید، بناي مزبور قبر بی بی فاطمه، همسر شیخ صفی و دختر مرشد او شیخ زاهد گیلانی است كه به سال ۵57 هجري قمري یعنی ده سال قبل از شوهرش در اردبیل زندگی را بدرود گفت و شیخ صفی خود دستور داده بود كه بر فراز قبر او گنبدي تعبیه شود.

حدس زده می شود كه این مكان از آن لحاظ كه مدفن بانوان خاندان صفوي بوده، نام حرمخانه به خود گرفته است.

علاوه بر این ممكن است، این نام شاید به آن دلیل باشد كه نخست همسر شیخ صفی در آنجا دفن شده است؛ گرچه بعدها تعدادي از مردان خاندان صفوي نیز در مجاورت وي مدفون گردیده اند.

البتّه بررسی هایی كه در این چند سالة اخیر به عمل آمده، بر اصالت وجود و اعتباري بودن ماهیّت تدفینی این مكان و درستی اختصاص آن به خواجه محیی الدّین كه پسر بزرگ شیخ صفی الدّین و ثمرة ازدواج ایشان با “بی بی فاطمه” دختر شیخ زاهد گیلانی بود و در سال ۵57 در حیات پدرش درگذشته است، صحّه گذارده است.

اصل این بنا، كه یكی از قدیمی ترین بازمانده هاي مجموعة بزرگ شیخ صفی الدّین اردبیلی است، به واسطة سبك و سیاق معماریش احتمالا مربوط به قبل از دورة صفویّه بوده و همان طور كه شادروان پیرنیا خاطر نشان ساخته است قدمت این بنا احتمالا اواخر قرن هشتم هجري مربوط است كه پس از مسجد (احتمالا چلّه خانه را مسجد نامیده است)  قدیم ترین قسمت بقعه باید قاعدة ساختمان چهارگوشی (حرمخانه)  باشد كه گنبدي بر فراز آن است.

فضاهاي درونی حرمخانه شامل یك دالان، راهرو، رواق و اتاق تقریباً مربّع شكلی می باشد كه دیوارهاي آن به طور ساده سفید كاري شده است.

مشخصات ساختمان حرم خانه شیخ صفی

ورودي اصلی این بنا در انتهاي شمالی دیوار شرقی شاهنشین قرار گرفته و متشكّل از یك دَرِ چوبی دولنگه اي است كه از ورقه هاي نقره مستور است.

بعد از ورودي راهرویی به ابعاد تقریبی ۵۵/5 ×۵۵/6 متر، در امتداد شرقی- غربی قرار دارد كه از طریق آن به وسیلة رواقی به ابعاد تقریبی ۳۵/7 ×۳۵/۰ متر، به صحن اصلی حرمخانه میتوان راه یافت.

رواق، اتاق مسطیل شكلی است كه دیوارهایش با گچ سفید شده و در سقف آن، كه از تاق كوتاهی تشكیل یافته، رسمی بندي زیبایی اجرا گردیده است.

كف اتاق مزبور با یك تخته نمد بزرگ منقوش و عتیق فرش شده و در منتهی الیه جنوبی آن راهرو كوتاهی است كه بالای آن نیز یك صفحة گچبري تزیینی قرار دارد.

در انتهاي راهرو دَرِ دولنگه اي كه از چوب گردو ساخته شده و داراي ویژگی اشكال هندسی زینتی است، مدخل فضاي اصلی حرمخانه را مشخّص می سازد؛ این دَرْ با ظرافت تمام با نقش هاي اسلیمی، پیچك هاي متنوّع و تركیبات نسبتاً جدّي و قوي طلاکاری شده و تمام این انبوه پیچیده و درهم بافته در متنی كه با الک یا رنگ قرمز رنگ آمیزي شده بود، قرار گرفته است.

بسیاري از خصایص تزیینی دورة صفوي در قرن دهم/شانزدهم م كه بعداً ترقّی كرد و رایج گردید در طرح تزیینی این دَرْ- كه متأسّفانه امروزه بخش عمدة تزیینات آن به شدت آسیب دیده است-، آشكار است.

بر فراز دَرِ مذكور لوح گچ بري زیبایی تعبیه شده كه حاشیة آن با كلمه هاي مختلف و گلهاي شاه عبّاسی و اسلیمی هاي خرطوم فیلی قاب گرفته شده و كتیبه هاي این قاب، كه به خطّ كوفی و ثلث نوشته شده، حاوي بیاناتی از پیامبر اكرم (ص)  متن شهادتین و نامهاي مبارک علی(ع)، حسن (ع)، و حسین (ع)، می باشد.

در متن لوح به خطّ ثلث عبارت “الدنیا ساعه فاجعلها طاعه” نوشته شده و اطراف آن به خطّ كوفی روایتی از پیامبر اكرم (ص)، ذكر گردیده است.

دور تا دور لوح مزبور نیز كتیبه هاي است كه از پایینترین نقطة سمت راست شروع شده و بعد از دور زدن سرلوح، در حاشیة سمت چپ پایین آمده و در نقطة قرینة محلّ شروع خاتمه مییابد.

حاشیة تزیینی دیگري نیز در منتهی الیه فوقانی، قاب بیرونی لوحة سر درب را در برگرفته كه محتوي ۵ لوح گچی است؛ این لوحها داراي عباراتی به خطّ ثلث آغازین است كه از اسماء جاللیّة “الرافع”، “المذل”، “المعز”، “السمیع”، “البصیر” و “الحلیم” تشكیل شده است.

مشخصات داخل حرم خانه

با عبور از این دَرْ وارد حرمخانه كه مدفن برخی مردان كم اهمیّت و بی بی فاطمه- عیال شیخ صفی و دختر شیخ زاهد گیلانی و پسر اوّل شیخ محیی الدّین یا دختر شیخ صفی از زن دوّمش است، می شویم.

حرم خانه فضایی است مربّع شكل به ضلع ده متر كه یك گنبد سادة آجري، نیمكرة آن را پوشش داده و كف آن با كاشی هاي خشتی سبز رنگ مفروش شده است.

كاشی هاي آبی رنگ نیز دورتادور اتاق، مانند حاشیّه اي نصب شده است.  طرح تقریباً مربّع شكل گنبد خانه در قسمت فوقانی با گوشه سازي به كثیر االضالعی تبدیل و گنبدي آجري، كه بر روي یك منطقة انتقالی قوسی شكل نهاده شده، به سبك گنبدهاي عصر صفوي بر فراز آن استوار شده است.

این گنبد، كه به بلندي گنبد  شیخ صفی نیست و داراي شكل فشرده تري نسبت به آن است، در 6۳۳۰ شمسی بر جاي گنبد اصلی و به تقلید از آن ساخته شده است.

كتیبه اي كه با حروف سفید در متن آبی نوشته شده، از داخل اطراف گریو )واژة فارسی ساقه یا گردنی گنبد؛ واژة انگلیسی Tholobate ) را احاطه كرده و چهار نورگیري كه در فواصل معیّن تعبیه گردیده، این حاشیّة كتیبه را قطع میكند. كتیبة مزبور از دو قسمت مجزّا و در عین حال پیوسته تشكیل یافته و محتویّات آن قرآنی آیات 5۰ و 5۵ از سورة مباركة الرّحمنو در مدح و ستایش شخصی است كه این بنا آرامگاه اوست.

این كتیبه، كه در دورههاي بعدي بازسازي شده، به خطّ نسخ نوشته شده است

ظاهراً ده قبر در حرمخانه وجود دارد؛ البتّه ممكن است، این محوّطه قبرهاي بیشتري را در خود پنهان ساخته باشد؛ همان طور كه قبر پنجم در سمت چپ درب، مؤیّد این مطلب است.

بر بالای بعضی از قبوري كه در صحن مزبور وجود دارند، صندوق هاي چوبی كوچك تري نهاده شده است؛ این صندوق ها، كه با استفاده از روپوش هاي پارچه اي محافظت می شوند، نمونه هاي ارزشمندي از منبّت كاري هاي نسبتاً قدیمی به جاي مانده و از آثار گرانبهاي موجود در این مجموعه است.

قبور داخل حرمخانه

در دو لنگه چوبى نقره کاری شده سمت راست ایوان شاه نشين، در نقاشی لاکی، هفت صندوق چوبی و سنگ مزارات مقبره از شاخص ترین آثار این آرامگاه محسوب میشود.

با داخل شدن از مدخل و دور زدن اتاق در جهت حركت عقربة ساعت، هویّت صاحبان قبور به قرار ذیل است:

1 – سلطان با یزید بن خواجه شیخالصفوي” متوفّی به سال 8۶6 هجري قمري

2 – شیخ اویس شمسالدین محمّد بن صفوي” به احتمال نوة دختري شیخ صفی و یا نوة پسري شیخ زاهد گیلانی كه تاریخ آن از بین رفته است.

۳ – هویّت آن مشخص نشده است.

4 – مرشد قلی آقا بن اهلل قلی آقا ایشیك آقاسی” كه از اعاظم دربار در زمان شاه عبّاس بزرگ بوده و مسئولیّت تشریفات دربار و پذیرایی رسمی را به عهده داشته است.

۵ – سیّد موسی بن سلطان حیدر” متوفّی به سال ۵85 هجري قمري (در همین قبر باز نوشته شده “آقا حسین سركاراتی” با تاریخ 66۶ هجري قمري )

6 – هویّت آن مشخّص نشده است.

7 – فرزند فردي به اسم “محمّد” متوفّی به سال ۵۵۳ هجري قمري

8 – سالم اهل بن خلیل اهلل الصفوي” متوفّی به سال 8۶8 هجري قمري

9 – بی بی فاطمه” دختر شیخ زاهدگیلانی و عیال شیخ صفی متوفّی به سال ۵۳۵ هجري قمري

10 – دختر شیخ صفی (شاید از زن دوّمش) یا پسر اوّل شیخ صفی به نام “محیالدّین محمّد” كه در سال ۵57 هجري قمري- یك سال قبل از فوت پدرش، شیخ صفی و یازده سال قبل از فوت مادرش، بیبی فاطمه وفات یافته است.

در دو طرف راهرو حرمخانه نیز دو سنگ قبر مرمرین زیبا وجود دارد؛ قبري كه در سمت راست واقع شده، گور “محمود بیگ مُهردار” است كه یكی از امراي شاه تهماسب ) فراهانی منفرد، 6۳۵۵ شمسی: 66۶ )و مُهردار دربار بوده است. سنگ قبر دیگر در سمت چپ، متعلّق به “امام … خان افشار” است كه عالوه بر نام متوفّی بر روي پیشانی سنگ قبر، صلوات بر ائمّة معصومین نیز بر جانب راست آن حكّاكی شده است.

حبیب شهبازی شیران

استادیار گروه آموزشی باستان شناسی دانشگاه محقّق اردبیلی

گردشگری استان اردبیل |مناطق تاریخی اردبیل