چینی خانه ، شاخص ترین معماري بقعه شیخ صفی الدین

در این باره بخوانید:

معرفی کامل مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

به گزارش دیدشهر؛ بقعه شیخ صفی الدین صفوی یکی از جاذبه های گردشگری اردبیل است.

این بقعه حاوي ده ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته هاي هنري است كه از آن جمله میتوان به عالی ترین نوع كاشی كاري معرّق و مقرنس، گچ بري كتیبه هاي زیبا و نفیس، خطّ خوش نویسان بزرگ دورة صفوي همچون میر عماد، میر قوام الدّین، محمّد اسماعیل و …، منبّت هاي ارزنده، نقره كاري، تذهیب و طالكاري، نقّاشی و تنگ بري و … اشاره كرد.

معماری چینی خانه بقعه شیخ صفی الدین 

چینی خانه از پدیده هاي شگفت انگیز هنر ایران در قرن یازدهم هجري قمري از منظر معماري، ماهیّت و كاركرد بررسی گردیده و حتّی الامكان زوایاي تاریك و پنهان موضوع را از رهگذر این واكاوي روشن كنیم.

چینی خانه یك عمارت باشكوه آجري است كه گنبدي با خیز كوتاه بر فراز آن قرار گرفته و دو تاق نماي شمالی در سطح پایین در دیوار شرقی قندیل خانه داراي درهایی است كه به صحن آن منتهی می شود.

قسمت اعظم پوشش داخلی بناي چینی خانه، كه در 1348 شمسی ریخته بود، در سال هاي اخیر كامل مرمت شده است.

داخل بنا به سبك اتاق مربّع شكلی است كه در یك از اضلاع آن یك تورفتگی چند وجهی قرار دارد قطر بنا تقریباً 18 متر است و فضاي مربّع گنبدخانه در بالای اتاق هاي نیم دایرة تاق نماها، با گوشه سازي به چند ضلعی تبدیل گردیده تا رأس خرطومی ها مماس با محیط دایرة گلوگاه گنبد باشد.

به تعبیر دیگر: محیط گرد گنبد، مماس با هر یك از هشت ضلع هشت گوشة دور بناست نقطة انتقال به هشت ضلعی در این بنا به وسیلة یك سلسله تاق هاي بزرگ و كاربندي انجام شده است.

بدنة بخشی از دیوار چینی خانه تا ارتفاعی حدود 2/5 متر، كاشی كاري شده كه روي آنها را نقّاشی كرده و بعداً لعاب داده اند. زمینه هاي چهارگوش این كاشی ها، كه با لبه هاي باریك حاشیّه مانندي به هم پیوسته، با طرحهاي تور مانندي پرشده و بر روي آن نقش گلدانهاي پر از گل، اشكال طوماري با حیوانات افسانه اي ستیزه جو و گاهی نقش بزرگ برگ نخلی با شاخه هاي نازک در درون تاقچه اي و تركیبات آزادتر گلها و پیچكها و نوارهاي ابري مستقل به كار رفته است. در این نقشها، رنگهاي قرمز چینی، سبز روشن، آبی كبالتی و فیروزه اي نمودارتر از سایر رنگهاست. همچنین در رنگ هاي متن، سفید و زرد به طور برجسته جلوه یافته است.

تصاویر بیشتر : چینی خانه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

تاق نماهاي پركار گچی، كه بزرگترین كلكسیون ظروف چینی اهدایی شاه عبّاس بزرگ در آن نگهداري می شد شبیه به اتاق ساز عمارت عالی قاپوي اصفهان ساخته شده ولی چینی خانه از حیث زیباییشناسی به مراتب ارزنده تر است و طرح آن وحدت و دقّت خاصّی در بر دارد.

مهارت فنّی اي كه در تزیینات گچ بري چینی خانه دیده میشود، در نوع خود بی نظیر است و طرحهاي آن مفصّل تر و پیچیده تر از نمونة مشابه در اصفهان است.

جبهه هاي مقدّم تاقچه ها، كه به صورت طرح شیشه بریده شده، از جنس چوب است و در تعداد بیشمار تاقچة عالی دیگر، كه جلو آن ها داراي بریدگی هایی به اشكال زیباست، ظروف چینی و سایر ظروف آشپزخانه از قبیل كاسه، بشقاب، پیاله و … به طرز مطمئن و زیبایی نگهداري می شد این ظروف مخصوص به این محل بوده و شاید شبیه آن حتّی در قصرهاي سلطنتی هم وجود نداشته است.

شكّی نیست كه این داخلة بسیار زیبا و عالی چینی خانه یك الحاق بعدي است كه در عمارتی كه قبلا وجود داشته بعمل آمده است.

کارکرد چینی خانه

وضع قرار گرفتن تاقچه ها اهمیّت و توجّه بسیاري را نشان می دهد. این ظروف به افتخار مردان سیاسی خارجی به كار می رفت؛ چون به كار بردن و استعمال ظروف فلزّ قیمتی برخلاف احكام قرآن بوده است؛ لذا شاهان صفویّه ظروف سفالی یا چوبی به كار می برده اند.

اولیاریوس این بنا را با كلیسا مقایسه كرده و پیترو دالواله خاطرنشان ساخته است كه چینی خانه متعلّق به آشپزخانه بوده و هر دوي این عمارات از تأسیسات شاه عبّاس و وقف بقعه شده بودبه قول زاره، هم ظاهر كهنه و فرسودة این عمارت و هم ناهماهنگی آن با مجموعة سایر تأسیسات بقعه، گواهی است بر این كه ساختمان شاید قرن چهاردهم میلادی مربوط می شود و همان طور كه ویلبر شرح می دهد، دیوارهاي خارجی این بنا، شاید در اصل به عنوان آرامگاهی براي امیران بوده است.

دیباج، كه در سال 1328 هجري شمسی از طرف ادارة كلّ باستان شناسی ایران به مدّت دو ماه ناظر بر كارهاي تعمیراتی بقعه به سرپرستی استاد حسین كاشی تراش بوده، در اثر خود ذكر می كند كه ساختمان چینی خانه در عهد شاه صفی از روي اسلوب معماري بناي طبقة فوقانی عمارت عالی قاپوي اصفهان ولی به طور كامل ساخته شده و آن چه از متن كتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ (در مغایرت با آن چه منابع ذكر می كنند) مستفاد می شود، بناي چینی خانه پس از درگذشت شاه عبّاس بزرگ و در عهد شاه عبّاس دوّم به منظور حفظ و نگهداري اشیاي گرانقیمت بقعه احداث گردیده است.

چینی خانه اردبیل قدیمی ترین کلکسیون اشیا تاریخی کشور

در واقع چینی خانه هم مخزن واقعی گنجینه هاي خانوادگی بود. گفته می شود، شاه عبّاس در 1017 قمري/ 1608میلادی تمامی امالک و مستغالت خصوصی خود را وقف چهارده معصوم و سه سال بعد، فرمان بازسازي هایی را در بقعة شیخ صفی داد كه شامل ساخت چینی خانه اي براي نگهداري موقوفات حرم شیخ صفی بود. شاه عبّاس با احداث چینی خانه و اهداي مجموعة خود به آن، بر جنبة دیگري از گشاده دستی شاهانه تأكید می كرد كه همانا جمع آوري آثار هنري و حمایت از كارگاه هاي هنري بود.

هرچند تشخیص قدمت و كاركرد واقعی این عمارت به تحقیقات گستردة علمی نیاز دارد و اظهار نظر قطعی در این باره، بدون انجام طرح هاي پژوهشی باستان شناسی امكان پذیر نخواهد بود؛ لیكن با استناد به جمیع منابع معتبر تاریخ و شواهد باستان شناختی و مدارک به دست آمده از بررسی این بنا، احتمالا اصل بناي چینی خانه مربوط به یك زمان قدیم تر است و فقط قسمت داخلی آن از تأسیسات شاه عبّاس اوّل می باشد كه براي نمایش فرّ شاهی و به عنوان نوعی نماد زیبایی شناسی سلطنتی ساخته شده و گواه عالی از منابع مادّي و اوج قدرت صفویّه در ایران است. این امر از روي قسمت هاي قدیمی خارجی بنا و این كه این عمارت بدون قرینه سازي به مجموعة اصلی اتّصال می یابد نیز حدس زده می شود.

حبیب شهبازی شیران

استادیار گروه آموزشی باستان شناسی دانشگاه محقّق اردبیلی

گردشگری استان اردبیل |مناطق تاریخی اردبیل