فلات آذربایجان سرزمینی بلند و کوهستانی است که در شمال غرب فلات ایران واقع شده است و استان اردبیل در بخش شرقی این فلات قرار دارد.
به گزارش دیدشهر، وجود کوهستان های مرتفع و قرار گرفتن در مسیر توده های هوای مدیترانه ای موجب بارش های فراوانی می شود به طوری که در این استان مناطقی با بیش از ۹ ماه پوشش برفی و دامنه هایی با چشمه های فراوان و دشت هایی با رودهای پرآب وجود دارد.
کوهستان عظیم و آتشفشانی سبلان که به زبان ترکی «ساوالان» خوانده می شود، از کوه های متعددی چون صائین، نرمیق، قوشاداغ و … تشکیل شده است.
سبلان به شکل مخروط زیبایی است که دهانه آتشفشان خاموش آن به صورت دریاچه است و اطراف این دریاچه در طول سال پوشیده از برف و یخ است. قله اصلی یا آتشفشان سبلان به نام «سلطان ساوالان» بلندترین نقطه آذربایجان (۴۸۱۱ متر) و پس از دماوند، بلندترین قله ایران است.
ساوالان سرافراز یکی از کوه های معروف منطقه است که مردم احترام زیادی برای آن قائلند. ساوالان به صورت یک پدیده طبیعی در طول دوران های تاریخی، از دوره اورارتورها تا هجوم آریایی ها و دوران های بعدی همواره مورد توجه بوده و به لحاظ شجاعت و توانمندی مردم اطرافش به صورت یک دژ محکم عمل کرده است.
وجود خاطره ها و حکایت های شنیدنی از گذشته ها بیان کننده این حقیقت است که ساوالان، تاریخی پرفراز و نشیب را پشت سرگذاشته و مردم آن همواره مقاوم از آزمون های تاریخی پرافتخار گذشته اند و ساوالان هم از این معنی پرآوازه گشته است.
عظمت ساوالان و نقش آن در زندگی مردم و تصویر زیبای آن کوه سترگ در ادبیات و فولکلور مردم آذربایجان تا حدی است که بر اساس باور مردم در شمال غرب کشور «ساوالان پاک ترین همه کوه ها و یکی از هفت کوه بزرگ بهشت است» بر اساس روایتی، ساوالان آرامگاه بسیاری از صالحان و چند پیامبر است.
با استناد به شواهد و منابع موجود از مورخان و نویسندگانی چند، بیش از ۲هزار سال پیش پیامبرانی جهت عبادت و ریاضت کشی به این کوه صعود کرده و آن را مقدس شمرده اند.
همین باور و اعتقاد سبب شده که همه ساله عده کثیری از ایلات و عشایر و روستاییان اطراف ساوالان جهت شکرگزاری از موهبت های الهی و زیارت دریاچه تا قله صعود کنند.
از نظر مردم منطقه بخصوص ایلات، «ساوالان» تنها یک منطقه ییلاقی و چراگاه دام نیست، بلکه نشانه مردانگی، قهرمانی، سربلندی و پناهگاه مظلومان و یاور دردمندان است.
ایلات و عشایر همواره با ساوالان درد دل می کنند و از آن استمداد می طلبند و با احترام و عزت به او «سلطان ساوالان» لقب می دهند و خود و ساوالان را یکی می دانند. شعرهایی که از زمان های دور و سینه به سینه نقل شده دلیل قاطعی بر عظمت و جایگاه ساوالان در زندگی ایلات و عشایر منطقه دارد. از آن جمله: ساوالان سلطانیمدی سلطانیمدی، جانیمدی شانلی آدی دونیادا منیم آدیم سانیمدی.
(ساوالان سلطان من است) (سلطان من و جان من است) (نام پرآوازه او در جهان اعتبار و افتخار من است) آثار و شواهد باقی مانده از دوران های تاریخی بخصوص آثار باقی مانده از دوران پیش از مادها، بخصوص دوره اورارتورها در این منطقه و نیز آثار موجود در اطراف سنگ محراب ساوالان دلیل قاطعی بر صعودهای زیارتی به کوه ساوالان در دوران های تاریخی است.
با توجه به صعودهای سنتی و زیارتی آن زمان تا کوهنوردی مدرن امروزی در دسته های ۴ تا ۱۰ هزار نفری به قله باشکوه ساوالان، می توان تاریخ صعود بیش از ۲هزار سال تخمین زد. از جمله شواهد و منابع تاریخ که به کوه ساوالان و نیز صعودهای زیارتی به این کوه اشاره داد می توان به منابع زیر اشاره کرد:
۱ ـ بر اساس نوشته ای از هانری ماسه در کتاب «معتقدات و آداب ایرانی» آمده است: «ایرانیان، کوه ساوالان در آذربایجان را بسیار گرامی می دارند. می گویند در سیلگاه پر از برفی که در قله این کوه هست بدن انسانی به چشم می خورد که همیشه به حالت یخ بسته است ولی به طور کامل نگاهداری شده است. بجز یکی از دندان ها و قسمتی از ریشش.
۲ – در کتاب آثار البلاد و الخبار والعباد ذکریا بن محمد بن محمود المکمونی القزوینی آمده است: زرتشت از آذربایجان بود و چندی از مردم کناره گرفت و در کوه سبلان به سر برد و از آنجا کتابی آورد.
۳ ـ در کتاب تاریخی دیگری آمده است: سبلان (سولان) و آن کوهی عظیم و بلند در حوالی اردبیل و به شرافت مشهور و بسیاری از اهل الله در آن کوه عبادت گزیده و ریاضت کشیده اند.
۴ ـ درکتاب معجم البلدان به ارتفاع ۴۸۱۲ متری سبلان، وضع آتشفشانی آن و نیز به قبور حضرت حامد و حضرت هود پیامبر در زیر سنگ محراب اشاره شده است.
۵ ـ در تاج العروس فی شرح القاموس زبیدی آمده است: کوه سبلان از معالم صالحان و اماکن متبرکه و مزارات است و سبلان لقب عده ای از محدثان از آن جمله سالم و ابراهیم بن زیاد، خالدبن عبدالله و خالد بن دهقان است.
۶ ـ خاقانی شیروانی در ۵۹۵ هجری قمری، حدود ۸۰۰ سال پیش خود به قله سبلان صعود کرده و شعر او که در آن از حضرت موسی و نیز حضرت خضر نام برده شده سندی بر صعود او به سبلان است.
درباره ساوالان و وابستگی «زرتشت» به این کوه در اغلب مآخذ جغرافیا و تاریخ و نیز نوشته های قدیمی به مناسبت های مختلف ذکری به میان آمده از آن سخن ها گفته اند.
طبق اسناد موجود و روایات، زرتشت پیامبر در ۶۴۰ سال قبل از میلاد (۲۶۴۸ سال پیش) در آذربایجان تولد یافت و هنگامی که به ۳۰ سالگی رسید، زادگاه خود را ترک گفته و به کوهی رفت. در این کوه بود که او از خرد خویش برخوردار شد و درآن ۱۰ سال، از تنهایی خسته نشد تا این که دلش دگرگون شد.
زرتشت بعد از سال ها عبادت و ریاضت کشی در سبلان، زادگاه خویش را ترک گفته و به بلخ عزیمت کرد.
طایفه گور، کاوور و گیر زرتشتی بودند و درکوه هزار میخ یا هزار مغ که از قله های فرعی ساوالان است ریاضت می کشیدند. نیز مغانلوها زرتشتی بوده و آثاری از میخ های کوبیده شده به سنگ که اسب های ایلات و عشایر را به آن می بستند هم اکنون در این منطقه موجود است.
علاوه بر برپایی مراسم های مذهبی و عبادی و برگزاری اعیاد ملی که با دقت و وسواس خاصی صورت می گرفت، گروه هایی از مردم در دسته های۳ تا ۴ نفری و با استفاده از ابزارهای چوبی کباده مانند، تزئین شده از دانه های تسبیح از قاف گوساله، منجخ سنگی و زنگوله تشکیل می شد و نیز گرزهای دستی توخالی پر از منجخ و آدمک های متحرک چوبی زنگوله دار و منقوش و به شکل اسب که آن را تکم می گفتند و نیز نوعی آلت موسیقی شبیه به سنج از نیمه دوم اسفندماه تا نیمه دوم اردیبهشت، در شهرها و روستاها حرکت کرده و ضمن برگزاری مراسم شعرخوانی، حلول عید نوروز و سال جدید را به مردم کوچه و بازار تبریک می گفتند.
آثار تاریخی و باستانی بسیاری روی قله کوه وجود داشته اند که به صورت نمادین و به شکل های مختلفی مانند قندیل های طلایی، سنگ قبر همراه با معجر چوبی کنار آن، تعدادی سنگ بخصوص با علائم ویژه روی آن و همچنین تعدادی جام طلایی که به عنوان تبرک جهت نوشیدن آب دریاچه از طرف صعودکنندگان استفاده می شده است.
از آثار باقی مانده در قله، تنها می توان به تعدادی قاشق و سوزن از جنس استخوان، شانه هایی ازجنس چوب، منجخ های سنگی و تیغه هایی از جنس استخوان به شکل کارد یا چاقو و کتیبه کوچکی بر روی سنگ محراب اشاره کرد.
آثار یاد شده به صورت پراکنده در برخی از نقاط قله یافت می شوند. از طرفی وجود برخی آثار در پیرامون سبلان مانند کتیبه های حجاری شده و منقوش به تصاویر حیوانات و نیز آثار موجود در گردنه هزار میخ، منطقه قره مسجد لر و آثار آق مسجد، پیکرهای سنگی به شکل حیوانات مانند شیرسنگی، سنگ عقاب و سایر حیوانات و نیز حجاری های یافت شده در برخی از قسمت های سبلان مانند تصاویر حجاری شده قوچ وحشی و نیز تندیس هایی به شکل انسان و حیوان همگی مؤید تاریخ بسیار دیرین و کهن این منطقه است که شاید تاکنون به صورت جدی مورد توجه و مطالعه قرار نگرفته اند.
بی شک تحقیقات علمی و باستان شناسی بر روی آثار باقی مانده از ادوار گذشته و تحقیق درباره صحت واقعیت مراسم های مذهبی بر روی قله سبلان و روشن شدن این واقعیت که احتمالاً در دوره های کوتاهی عده ای بر روی قله سبلان زیسته باشند، گذشته از این که دارای اهمیت بزرگ علمی است برای تمدن کنونی، اهمیت شگرفی خواهد داشت و امکان دارد موجب آشکار شدن حقایق جالبی درباره مناسبات اجتماعی گذشتگان و ساکنان گذشته این منطقه و در نهایت موجب جهش چشمگیری در تکامل تمدن کنونی ما شود.