یکی از قسمت های مهم مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی سردر دروازه عالی قاپو است.
دروازه اصلی عالی قاپو اردبیل (عالا قاپی) پیش از فرو ریزی سال ۱۳۱۰ ه.ق
گزارش: مریم محرمی
معرفی دروازه عالی قاپو اردبیل
به گزارش دیدشهر، معمولاً وقتی نام «عالی قاپو» به میان بیاید، همگی به یاد پایتخت فرهنگ اسلامی جهان، اصفهان زیبا می افتیم و میدان نقش جهان.
با این حال عالی قاپوی معروف اصفهان، تنها یکی از ۵ عمارتی است که با همین نام در سراسر ایران زمین و در زمان های مختلف ساخته شده و امروز نیز پا برجاست.
اگر شهرهای ایران را بررسی کنیم در ۵ شهر ایران مناطقی را با عنوان «عالی قاپو» را مشاهده می کنیم، که عبارتند از اردبیل، تبریز، قزوین، تهران و اصفهان. تمامی این شهرها، جزو شهرهایی هستند که رنگ و بوی تاریخی بوده و این میادین به دستور پادشاهان صفوی ساخته شده است.
معنی کلمه « عالی قاپو »
دربارۀ نام « عالی قاپو » دو روایت موجود است. روایت اول به این قرار است که به معنی دروازۀ عالی یا درب عالی است به این مفهوم که اهمیت این دروازه از دیگر دروازه های شهر بیشتر بوده است. معنی دوم بیشتر به تلفظ این نام به صورت «آلاقاپی» توسط خود اردبیلی ها بر می گردد که معنای درب دو رنگ را دارد.
بررسی نشان می دهد که در عهد صفویه و پیش از آن به دروازه های شهرها و دربِ بزرگ کاخ ها کلمۀ درب را اطلاق می نموده اند.
زبان‌شناسان معتقدند اسم اصلی این بناهای یادگار دوران صفوی در ترکی «آلاقاپو» و به معنای «در بزرگ» بوده است که به دلیل ناآشنایی این واژه در زبان رسمی کشور به ویژه در مناطق فارسی زبان به «عالی قاپو» تغییر یافته است.
« عالی» به معنی باشکوه و بلند و «قاپو» که اصطلاح ترکی است به معنای « دروازه » می باشد.
سردر عالی قاپو محل نقاره‌خانه اردبیل در دوره صفوی است
عالی قاپوی اردبیل دروازۀ عالی قاپو یکی از دروازه های قدیمی شهر اردبیل بوده است.
این دروازه به مرور زمان رو به ویرانی گذاشته و اکنون کاملاً از بین رفته و نشانی از آن باقی نیست.
این سردر مجموعه جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی مشهور به عالی‌قاپو یکی از آثار مهم دوره شاه عباس دوم است و با معماری باشکوه، کاشی‌کاری‌های معرق، و کتیبه‌های قرآنی به خط ثلث از مهم‌ترین آثار هنری و معماری استان است که با بازسازی آن بخشی از تاریخ اردبیل احیا می‌شود.
سردر اصلی و کاشیکاری بقعه شیخ صفی الدین تا سال ۱۳۲۱ در ضلع شمالی بنای فعلی عالی قاپو قرار داشته است.
سردر عالی قاپو در میان مردم اردبیل از اهمیت زیادی برخوردار بوده چنانچه مراسم بزرگ و مهم در جوار این سردر برگزار می‌شده است.
«علی اصغر باباصفری» مورخ اردبیلی، در کتاب «اردبیل در گذرگاه تاریخ» این شهر را با ۵ محله‌اش توصیف می‌کند که اصلی‌ترین آنها عالی قاپو وده و مردم آن را دروازه می‌نامیده‌اند. در محلی که مقبره شاه اسماعیل صفوی قرار دارد سردری با معماری شگفت انگیزش در دوران شاه عباس احداث شد تا شاهرگ اصلی و مرکز اردبیل باشد.
بررسی اسناد نشان می دهد که بی‌توجهی‌ها در دوران قاجار و دوره پهلوی اول باعث شده است این سردر به مرور زمان به مخروبه‌ای تبدیل شود.
دلیل تخریب سردر عالی قاپو
به علت نشست طاق‌ها و فروریزی نقاره‌خانه و وجود خطرات جانی برای مردم، در سال ۱۳۲۱ به دستور فرماندار وقت و از سوی نماینده آثار باستانی، این بنا جمع‌آوری شد. که در آن سال بقایای سردر به دستور اداره کل باستان شناسی برداشته شد و هم اکنون کاشی های معرق آن در انبار نگهداری می شود.
نقشه‌های تقریبی، عکس و قطعات کاشی و کتیبه های سالم از بنا با دقت در انبارهای مجموعه برای استفاده مجدد قرار گرفت، ولی به مرور زمان و جابه‌جایی و نبودن امکانات مناسب، لطمات جبران‌ناپذیری دیده است.
بعد از سالها در سال ۱۳۹۷ پروژه احیای سردر عالی‌قاپو یکی از پروژه‌های مهم میراث فرهنگی استان اردبیل شمرده می شود که سعی شد این بنا با نقشه های اولیه احیاء شود.
کارشناسان معتقدند احیای سردر عالی‌قاپو به معنای تکمیل‌کننده و خواناسازی مجموعه جهانی شیخ صفی است.
در حال حاضر، سردر تاریخی در ۳ طبقه با سبک معماری ایرانی- اسلامی بازسازی شده است.
طبقه پایین این مجموعه به صورت گنبد دسته‌سبدی، طبقه دوم به صورت گنبد راستی‌خفته و گنبدهای وسط این سردر هم به صورت هشت‌پر فیل‌گوشی چیده شده است.
در این بنا ۷ دروازه به نام «هفت در عشق» طراحی شده است که یکی از دروازه‌های اصلی به مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی است.