کاروانسرای سنگی صائین در نیر، شاه عباسی شورگل در بیله سوار، عباسی نقدی کندی و قانلی بولاغ در مشگین شهر از جمله کاروانسراهای دوره صفوی در استان اردبیل است.
نویسنده: عیسی پاشاپور
به گزارش دیدشهر، اردبیل به عنوان محل تولد شیخ صفی الدین اردبیلی و به عنوان شهری تاثیرگذار در استقرار نخستین حکومت صفوی و شیعی، از شهرهایی است که در دوره حکمرانی صفویان شاهد بنای کاروانسراهای متعدد بوده است.
در این نوشتار به کاروانسراهای دوره صفوی در استان اردبیل اشاره می کنیم.
کاروانسرای شاه عباسی
یکی از معروف‌ترین و مهم‌ترین کاروانسراهای اردبیل کاروانسرای شاه عباسی در کنار جاده قدیمی نیر به سراب و در گردنه برفگیر و معروف صائین در ۱۰ کیلومتری شهرستان نیر است که به طور کامل مطابق با اقلیم اطراف آن ساخته شده و برعکس بیشتر کاروانسراهای شاه عباسی در سراسر ایران، بنای آن از سنگ است.
کاروانسرای شاه عباسی اردبیل در رونق اقتصادی جاده ابریشم و ایجاد ارتباط امن بین چین و اروپا نقش بسیار پررنگی داشته است. پرونده ثبت جهانی این بنای تاریخی ارزشمند با همت و پیگیری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل در جریان است.
در این باره بیشتر بخوانید:
کاروانسرای عباسی نیر، پناهگاهی برای مسافران
به دلیل اینکه محل این کاروانسرا به داشتن آب و هوای سرد و برف‌خیز معروف است، ساختن چنین کاروانسرایی می‌توانسته برای مسافرانی که از جاده ابریشم برای تجارت استفاده می‌کردند بسیار مناسب و مفید باشد. سنگ‌های استفاده شده در ساخت این کاروانسرا سنگ‌های همان منطقه و محل است که در مقابل سرمای زیاد مقاومت بالایی دارند و می‌توان با بازدید از کاروانسرای شاه عباسی به میزان اهمیت معماری و هوش سازندگان آن پی برد. این بنا در دوره صفوی به فرمان شاه عباس احداث شده و یکی از ۹۹۹ کاروانسرای ساخته شده در این دوره است. در سال‌های گذشته برخی از قسمت‌های کاروانسرا مرمت شده است.
کاروانسرای قانلی بولاغ
این بنا در بخش ارشق شهرستان مشگین‌شهر و در جنوب شرقی روستای مرزی قانلی بولاغ یا سرباز وطن قرار دارد و در عهد صفوی و به احتمال زیاد در دوره حکمرانی شاه عباس و به سبک چهار ایوانی ساخته شده و به کاروانسرای شاه عباسی شهرت یافته است.
درباره این باره بیشتر بدانید:
قانلی بولاغ؛ پناهگاه کاروانیان
کاروانسرای نقدی کندی
این کاروانسرا در ۲۰۰ متری حاشیه شمالی جاده اردبیل – مشگین شهر با فاصله ۳۵ کیلومتری اردبیل و در حوزه استحفاظی شهرستان مشگین‌شهر در کنار رودخانه نقدی و مشرف به دره نقدی کندی در محوطه‌ای کم عمق و سرسبز قرار گرفته است.
کاروانسرای خروسلو
این اثر تاریخی نیز از یادگاران دوران صفویه است و امروزه به صورت مخروبه‌ای در منطقه شورگل خروسلو شهرستان بیله سوار مشاهده می‌شود و در دشت مغان مورد استفاده کاروانیان و راهروان بوده است.
نقش ارتفاع در محل احداث کاروانسراهای اردبیل
استان اردبیل در موقعیتی است که شرایط طبیعی و منطقه‌ای آن از نظر پستی و بلندی، زمین‌شناسی، اقلیم و موقعیت مکانی شرایط ویژه‌ای دارد و همین امر بر پراکنش جمعیت، نوع معیشت و نحوه استقرار سکونتگاه‌ها و ساختمان آنها اثری غیرقابل انکار داشته و سکونتگاه‌های قلعه‌ای زیادی که در این استان دیده می‌شود، زائیده شرایط جغرافیایی خاص آن است. پژوهش‌ها و یافته‌ها مبین این واقعیت است که متغیرهای طبیعی مورد بررسی، نقش بارزی در پراکنش فضایی، تعیین نوع کارکرد و میزان اهمیت سکونتگاه‌های قلعه‌ای استان اردبیل داشته است.
نتایج حاصل از ارزیابی و رتبه‌بندی عوامل طبیعی موثر در پراکنش سکونتگاه‌های قلعه‌ای استان اردبیل نشان می‌دهد ارتفاع، فاصله از رودخانه و شکل زمین (دشتی و کوهستانی بودن) در الگوی پراکنش این سکونتگاه‌ها بیشترین تاثیر را داشته است. البته سایر متغیرها یعنی شیب، جهت شیب، نوع خاک، کاربری اراضی و اقلیم نیز به ترتیب اهمیت و تاثیرگذاری در پراکنش و توزیع فضایی این سکونتگاه‌ها موثر بوده است.
در سنجش توزیع فضایی سکونتگاه‌های استان اردبیل، موقعیت مکانی این سکونتگاه‌ها به نسبت ارتفاع از سطح دریا مورد توجه بوده است و بر پایه داده‌های به دست آمده در رابطه با نقاط ارتفاعی استان اردبیل، پراکنش سکونتگاه‌های قلعه‌ای در ارتفاع میانی قرار گرفته‌اند. بنابراین هرچه از میزان این ارتفاع، کاسته یا افزوده می‌شود، شمار سکونتگاه‌های قلعه‌ای کمتر می‌شود و دلیل این امر فراهم بودن شرایط دفاعی بهتر در ارتفاع بیشتر است که سازندگان قلعه‌ها از گذشته‌های دور به این موضوع توجه ویژه داشته‌اند.