ویدئوی پربازدیدی که در آن رسوبات آهکی یک غار شبیه یک ساز عمل می‌کنند، مربوط به کتلهخور زنجان است که زیباترین غارآهکی شناخته‌شده در جهان است؛ در این الماس نهفته در دل کوه‌ها چه‌خبر است؟
به گزارش دیدشهر، جنوب غربی زنجان، در فاصله 5کیلومتری شهر گرماب و دامنه جنوبی کوه سقزلو. این آدرس و مختصات غار منحصر به فرد «کتلهخور» است که قدمتی 30میلیون ساله دارد. کتلهخور همسن‌وسال غار علی صدر همدان است و شاید بتوان آن‌ها را همزاد هم خواند. خشکی-آبی و قندیل‌های آهکی آن خالص‌تر از علی‌‌صدر است و گفته‌می‌شود این دو غار در نهایت به‌هم می‌رسند ولی هنوز راه اتصال‌شان کشف نشده‌است. دراین غار تا چشم کار می‌کند رسوباتی است که از کف غار برآمده یا از سقف آویزان هستند.
از بهره‌برداری اولیه این غار چیزی حدود 15سال می‌گذرد اما هنوز طبقه‌ها و کیلومترهای زیادی از شاخه‌های اصلی و فرعی این غار ناشناخته مانده است. کتلهخور فعلی 3طبقه دارد و گمان می‌رود 4 طبقه دیگر از این غار هنوز کشف نشده‌است. بنابراین کاوش‌های زیادی لازم است تا بازدیدکننده‌ها به همه نقاط غار دسترسی داشته‌باشند. غار کتلهخور به لحاظ کیفیت بلورها و قندیل‌ها، زیبایی و تعداد طبقه‌ها اولین غارآهکی شناخته‌شده در جهان است اما به این اندازه در ایران و جهان معروف و سلبریتی‌طور نیست. انتشار ویدئویی در فضای‌مجازی که در آن رسوبات آهکی غار شبیه یک ساز عمل‌می‌کنند و بعد از ضربه آهسته به آن‌ها یک ملودی زیبا به گوش می‌رسد، باعث شد تا در این پرونده از ویژگی‌ها، شگفتی‌ها و باید‌ها و نبایدهای بازدید از این غار چندین میلیون ساله بگوییم.
فلسفه‌بافی برای «کتلهخور»
برای کتلهخور فلسفه‌بافی‌های زیادی وجود دارد. برخی با تفکیک کتلهخور به این نتیجه رسیده‌اند که «کتله» به معنای تپه و «خور» ریشه اوستایی خورشید است و کتلهخور کوتاه‌شده عبارت کتله خورشید به معنای تپه خورشید است. یعنی تپه‌ای که خورشید از پس آن بالا می‌آید یا در آن غروب می‌کند. گمان بعضی این است که کتله به معنی غار کوچک است و کتلهخور می‌تواند خوردن غار به غارهای کوچک دیگر باشد. البته اهالی هر منطقه برای هر جنگل و کوه و غاری یک افسانه ترسناک هم دارند. برخی معتقدند که در گذشته جانوری وحشی به نام کتله در غار زندگی می‌کرده است. او وقت گرسنگی و در تاریکی شب، از غار بیرون می‌آمده و بعد از شکار و سیرکردن خود به غار بازمی‌گشته‌است. البته در این افسانه‌ها هرکس شکل و شمایلی را برای این موجود در ذهن ساخته‌است. گمانه دیگری هم وجود دارد که در آن کتله به معنی پستی و بلندی و خور به معنای راحتی است و معنی کتلهخور می‌تواند پستی و بلندی‌هایی باشد که راه رفتن روی آن‌ها راحت است. اهالی روستاهای نزدیک به غار کتلهخور داستان‌های عجیبی از این غار دارند و می‌گویند پدران‌شان به این غار که به آن «کَتَل کُتِل» هم می‌گفته‌اند رفتوآمد داشتند و برای آن‌ها داستان‌هایش را بازگو می‌کردند.
ماجرای کشف غار کتلهخور
مردم گرماب حوالی سال 1300هجری شمسی، 10کیلومتر از غار کتلهخور را کشف‌کردند. 30سال بعد سیداسدا… جمالی که عضو زنجانی گروه کوه‌نوردی «نیرو راستی» در پایتخت بود غار را به ثبت‌رساند. ورودی کتلهخور یک دهلیز 4 هزار متری داشت و یک سقف کوتاه که بعد از گذراندن آن و چند دهلیز فرعی به یک دالان بسیار بزرگ 950متری می‌رسید و بعد از آن در دو دهلیز 50 متری ادامه می یافت. سال‌های سال به دلیل طولانی بودن دهلیز ورودی و کوتاه بودن سقف آن و مشکلات رفتوآمد، کتلهخور بی‌اهمیت جلوه داده‌می‌شد تا این که گروهی از غارنوردان حرفه‌ای و مجهز همدان در سال 1365 دست به کارشدند و بازدید کاملی از غار انجام‌دادند. گفته می‌شود در آن سال‌ها حدود 700متر ابتدایی غار، قطری حدود 70سانتی‌متر داشته‌است و آن‌ها باید این مسیر را سینه‌خیز می‌رفتند و علامت‌گذاری می‌کردند. بعد از آن، کوهنوردان بیشتری به دیدن غار علاقه نشان‌دادند و در دهه 60 یک تیم فیلم‌برداری از زنجان راهی کتلهخور شد تا داستان کشف غار و شگفتی‌های آن را به تصویر بکشد. در این بین، پیداشدن 80 اسکلت انسانی در 100متر ابتدایی کتلهخور، زندگی انسان‌های نخستین را در این غار تایید کرد. شکل‌گیری این غار به دهه سوم زمین‌شناسی یعنی حدود 30میلیون سال پیش برمی‌گردد. همه این عوامل باعث‌شد معادله‌ها تغییرکند، غار کتلهخور به یکی از تیترهای مهم روزنامه و مجله‌های روز تبدیل و تلاش‌ها برای معرفی این غار به عنوان یک جاذبه گردشگری چندین میلیون‌ساله پررنگ‌تر شود.
عروس‌گردانی و صخره‌نوردی در غار!
چهره کتلهخور امروزی کمی متفاوت است. عرصه بزرگی برای ورود به این غار آهکی ساخته‌اند. غار در یک محیط مستطیلی چند هزارمتری شکل گرفته‌است. بعد از ورود به غار و جلو رفتن در آن به یک تالار بزرگ می‌رسید. بالای سر تا چشم کار می‌کند قندیل‌هایی در اشکال و رنگ‌های مختلف است که طبیعت برای خلق هرکدام از آن‌ها میلیون‌ها سال زمان گذاشته. 800نفر می‌توانند در این تالار جا بگیرند. تا به حال بیش از 30کیلومتر از کتلهخور شناسایی و بیش از 20کیلومتر آن نقشه‌برداری شده‌است اما گردشگران فقط می‌توانند درصد کمی از این غار یعنی حدود 2کیلومتر معروف به بخش تفریحی را ببینند. بخش ورزشی غار با طول حدود 4کیلومتر از قسمت‌های مورد استفاده غارنوردان و صخره‌نوردان حرفه‌ای است. بخش فرهنگی هم در بخش جنوبی کتلهخور قرار دارد و قسمت اصلی آن یک دالان کاملا طبیعی است که چون به بیرون راه نداشته‌است یک دهانه مصنوعی برای آن کنده‌اند. این بخش برای برگزاری مراسم مختلف استفاده می‌شود. قدیمی‌ها اعتقاد دارند جشن و پایکوبی در غار کتلهخور باعث افزایش روزی می‌شود. به همین دلیل بعضی با اجرای مراسم «عروس‌گردانی» در کتلهخور پایکوبی مختصری انجام می‌دهند بی آن که بدانند زیبایی و شگفتی‌های این میراث طبیعی تکرارشدنی نیست.
سکانسی از یک رویای طبیعی
صدای آبراهه‌های باریک و صدایی که با برخورد باد به قندیل‌ها در کتلهخور می‌پیچد سکانسی از یک رویای زیباست. این غار در روزهای اولیه شکل‌گیری، غاری آبی بوده اما بخشی از توده‌های بزرگ سنگی با حل‌شدن از توده اصلی جدا می‌افتد و با وجود طبقه‌های متعدد درغار، آب به طبقه‌های پایین‌تر نفوذ می‌کند و به این ترتیب کتلهخور به یک غار خشکی-آبی تبدیل می‌شود.
تجمع توده‌های آهکی در قسمت‌های مختلف غار باعث شده‌است هر قسمت را بنا به شباهت‌شان به اشیا و تصورات به سفره عقد، شتر با جهاز، پافیلی، نخل تنها و … نام‌گذاری‌کنند.
این تزیینات آهکی در قسمت‌های مختلف غار در کف و سقف و بدنه دیده می‌شوند اما چرا این تزیینات به رنگ‌های مختلفی دیده می‌شود؟ چندرنگ بودن این قندیل‌ها نشانه چندلایه‌بودن ترکیبات درون زمین است. وقتی آب وارد لایه‌های زمین می‌شود ممکن است در حین حل‌کردن آهک به رگه‌هایی از فلزات و مواد معدنی دیگر برخوردکرده، مقداری از آن‌ها را حل کند و با خود به فضای درون غار ببرد. این مسیر ممکن است هنگام شکل‌گیری قندیل‌های آهکی روی رنگ آن ها تاثیر بگذارد.
رنگ‌هایی مانند سیاه، سبز، قرمز، نارنجی و سفید شیری که در مواقعی به زردی می‌زند جزو رنگ‌های خالص ترکیبات آهکی است و دیگر رنگ‌ها در نتیجه املاح موجود در کربنات کلسیم است. در اطراف این غار چشمه‌های متعددی وجود دارد و بعضی قسمت‌ها دستخوش تغییرات طبیعی مانند زمین‌لرزه، گسل‌خوردگی و لغزش‌ها و ریزش‌ها هم شده است.
طبیعت و فناوری پشت فناوری!
شکل‌ها و رنگ‌های قندیل‌های میلیون‌ساله از مواردی است که کتلهخور را منحصربه‌فرد کردهاست. طبیعت برای ساخت هرکدام از این قندیل‌ها و زیبایی‌ها در دل غار چندهزار و چند میلیون‌سال وقت صرف کردهاست. قسمتی از سقف کتلهخور با «استالاکتیت»های گل‌کلمی شکل پوشانده‌شده است. استالاکتیت‌ها یا چکنده‌سنگ‌ها ستونی از مواد معدنی هستند که به صورت ستون یا در شکل‌های مختلف از سقف آویزان می‌شوند. این گل‌کلمی‌ها نشان می‌دهد زمانی آب در داخل غار وجود داشته و کتلهخور در اثر حرکت آب و انحلال آن به وجودآمده‌است. تجمع «استالاگمیت»ها به شکل‌های مختلف در نقاط دیگر، دلیل جذابیت بعدی غار است. استالاگمیت‌ها یا چکیده‌سنگ‌ها ستون هایی از مواد معدنی هستند که از کف غار بالا می‌آیند. عروس و داماد و میدان شمع از جمله این تجمع‌هاست که به دلیل شکل ظاهری‌شان برای آن‌ها این اسامی را انتخاب‌کرده‌اند. طبیعت حکاک و نگارگر خوبی است و قدرت و شکوه معماری‌اش را در نقطه‌نقطه این غار به انسان‌ها یادآوری می‌کند. در برخی نقاط این غار استالاکتیت و استالاگمیت‌های آهکی به هم پیوسته و ستون‌های آهکی عظیمی را به وجود آورده‌اند و به نوعی نقش ستون‌های آهنی در ساختمان‌های بزرگ را برای غار بازی‌می‌کنند. به این ترتیب با این فناوری طبیعت، غار نگهدارنده خودش است و این ستون‌ها مانع ریختن سقف غار می‌شوند.
منابع این بخش از پرونده: سایت رسمی غار کتلهخور، مستند شگفتی‌های طبیعت و …