بهار نخل‌بندی در «حسینیه باغ بهاری»

نویسنده : مجید حسین زاده

حماسه سراسر شور و ایثار امام‌حسین(ع) و یاران گران قدرشان، امروزه حتی با گذشت بیش از هزار سال از آن واقعه، هنوز هم عاشقان حق و حقیقت را در سراسر جهان در دهه اول محرم به تکاپو می‌اندازد.

مردم در مهریز یزد هر ساله با اهتمام به یکی از قدیمی‌ترین آیین‌های عزاداری به پا می‌خیزند تا یاد این حماسه عظیم را برپا دارند و به سوگواری در غم شهادت اباعبدا… الحسین(ع) بپردازند.

اهالی مهریز در استان یزد همه ساله در آستانه فرارسیدن محرم حسینی در حسینیه باغ بهار این شهر جمع می‌شوند و نخل را که نماد تابوت سالار شهیدان است، سیاه پوش، آینه‌بندان و تزیین می‌کنند و برای 2 ماه عزاداری در محرم و صفر آماده می‌شوند.

در این آیین معنوی بر اساس یک سنت ارزشمند، مردم با حضور در حسینیه باغ بهار که قدمتی بیش از 500 سال دارد، با چاووشی‌خوانی و ذکر مصایب اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) و امام حسین(ع) به بستن نخل با آینه و پارچه‌های مخصوص اقدام می‌کنند. در این برنامه ارزشی که همواره مورد استقبال مردم و به‌خصوص نوجوانان و جوانان مهریزی است، جمعی از بزرگان و ریش‌سفیدان، معتمدان و سادات محله در حالی که چاووشی‌خوانی می‌کنند، نخل‌ را که نماد تابوت مطهر امام‌حسین(ع) است، با پارچه‌های سبز، سیاه، بیرق‌ها و آینه تزیین می‌کنند.

درخور ذکر است که در هر خطه ای، معنی آیین ها و نمادهای عزاداری برای امام حسین (ع) شکل گرفته که بر اساس فرهنگ و تمدن مردم آن جا بوده است. در پرونده امروز زندگی‌سلام از آداب و رسوم این آیین سنتی خواهیم گفت و با فردی صحبت خواهیم کرد که نسل اندرنسل، عاشقانه پای این آیین سنتی بوده است.

اتاقکی چوبی و حجیم در مراسم‌ روضه خوانی

آن چه در مراسم و آیین «نخل‌بندی» با عنوان نخل از آن یاد می‌شود، اتاقکی چوبی و حجیم است به شکل مکعب مستطیل که بامی شیروانی مانند دارد و در لغت نامه دهخدا چنین تعریفی برای آن آمده است: «نخل، حجله مانندی است که از چوب می‌سازند و با انواع شال‌های ابریشمین رنگارنگ و پارچه‌های قیمتی و آینه و چراغ و … آرایش می‌دهند و به گل و سبزه می‌آرایند و در روز عاشورا آن را به محلی می برند که مراسم روضه‌خوانی برپاست. بزرگی و سنگینی این نخل‌ها گاهی چنان است که چند صد نفر مرد قوی باید آن را از زمین بردارند و بر دوش گیرند و حمل کنند.»

درباره آیین سنتی نخل‌بندی در مهریز یزد باید بدانید نخل که در اصطلاح محلی مردم مهریز به آن «نَقل» گویند، به صورت نمادین همان حکم تابوت پیکر امام حسین(ع) را دارد که با چوب و به صورت مشبک با استفاده از آینه و پارچه‌های مختلف سیاه، سبز و قرمز تزیین می‌شود. آیین نخل‌بندی در مهریز که در ۳۰ کیلومتری جنوب شهر یزد قرار دارد، بالغ بر ۷۰۰ سال قدمت دارد. اعتقاد و باور مردم به مراسم نخل‌برداری که قدمت دیرینه در مهریز دارد، این مراسم را به یکی از اصلی‌ترین برنامه‌های عزاداری این شهرستان تبدیل کرده است که هر ساله افراد زیادی را از سراسر کشور به آن‌جا می‌کشاند.

چرا نامش نخل است؟

همه ما با شنیدن نام نخل به یاد درختان خرما می‌افتیم و می‌دانیم که این واژه به معنای همان درخت خرما‌ست اما این که چرا نخل عزاداری‌ها به این نام خوانده می‌شود، دلیل مشخصی ندارد. برخی مهم‌ترین علت رواج این نام را روایات و اعتقادات‌ مردم‌ می‌دانند که بر اساس آن‌ها، پیکر‌ مقدس امام حسین(ع) بر روی شاخه‌های درخت خرما، قرار داده شده و به محل دفن رسیده است.

نخل هیچ شباهتی به درخت خرما ندارد و تا به حال هم نخلی به شکل درخت خرما دیده نشده است اما برخی دیگر بر این باورند که در گذشته، نخل را با چوب و برگ درخت خرما می‌ساختند و به همین علت این نام را به آن داده‌اند. البته وجه تسمیه های دیگری هم هست که به همین ها بسنده می کنیم. عده‌ای هم اعتقاد دارند که این اتاقکِ کوچکِ عزاداری‌ها، به سبب تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایرانیان با عنوان نخل خوانده می‌شود چراکه هنوز هم نخل در تفکر دینی مردم تداعی‌کننده تجدید حیات و باروری، بی‌مرگی و جاودانگی، قدرت و استقامت است و تابوت هم بر مفهوم قداست، قدرت، جاودانگی، تجلی نیروی قدسی و اراده خداوند تاکید می‌کند.

نمادهای به‌کار رفته در نخل‌های عزاداری

هرکدام از عناصر به کار برده شده در نخل بر اساس باورهایی شکل گرفته که ریشه در عقاید مردم محلی دارد. همچنین نشان از حادثه‌ای خاص در کربلا دارند یا به شخص خاصی در این حماسه اشاره می‌کنند. این نمادها عبارتند از:

چوب نخل به عنوان پیکر سیدالشهدا(ع)

پوشش سیاه به عنوان اعلام سوگواری و ماتم

شمشیر و نیزه‌ به نشانه تیر و نیزه های وارد شده بر بدن امام‌حسین(ع)

تصویر و نشان سرو روی نخل به نشانه قامت حضرت علی‌اکبر(ع)

آینه به عنوان‌ نور‌ وجود‌ امام حسین(ع)

عَلَم‌های بسته شده بر نخل برای اشاره به ابوالفضل‌العباس(ع)

پارچه‌های زینتی نخل به نشانه حجله قاسم بن حسن‌(ع)

زنگ‌های روی نخل به عنوان زنگ کاروان امام حسین‌(ع)

حمل‌کنندگان نخل به عنوان تشییع‌کنندگان

سر طوق بالای نخل به عنوان موی حضرت علی‌اکبر(ع)

البته امروزه همه این تزیینات روی همه نخل‌ها دیده نمی‌شوند و برخی از آن‌ها تنها پوشش سیاه و تزیینات جزئی دارند.

این نخل‌ها، اولین چراغ محرم را در شهر روشن می‌کنند

گفت‌و‌گو با «سیدمهدی بنی‌فاطمه» که نسل‌‌اندرنسل و از بچگی هرساله در آیین سنتی نخل‌بندی مهریز حضور داشته است.

«سیدمهدی بنی‌فاطمه، متولد 1359 هستم. بابای پدربزرگم، پدربزرگم، پدرم و خودم در آیین سنتی نخل‌بندی کار کردیم. نسل‌اندرنسل، توفیق این را داشتیم که قدمی در راه عزای حسینی برداریم و پای این کار بودیم.» او درباره این آیین که چند روز پیش در مهریز انجام شده است، می‌گوید: «از روز جمعه قبل از شروع ماه محرم که نخل‌بندی انجام شد، حال و هوای عزا و ماتم حسینی همه شهر را فراگرفت. این نخل‌بندی، به قول قدیمی‌های این جا، اولین چراغ محرم را در شهر روشن می‌کند. این نخل هر سال آذین‌بندی می‌شود و محرم که شد، دور آن جمع می‌شویم و به اصطلاح محلی‌ها جوش زده می‌شود؛ معنای آن می‌شود، همان عزاداری و سینه‌زنی».

همه تزیینات نخل مهریز، نمادین است

او درباره جزئیات کمتر گفته‌شده این نخل و آذین‌بندی آن می‌گوید: «این نخل و آذین‌بندی آن، حرف‌های زیادی در دل خودش دارد و به عبارت دیگر، یک جور روضه مصور است. مثلا این نخلی که ما در مهریز داریم، شبکه‌بندی و سوراخ‌سوراخ است. این‌ها به معنای همان تیرهایی است که بر پیکر مبارک امام حسین(ع) وارد شده است. یک طرف این نخل، پرچمی نصب می‌شود که روی آن نوشته «یا حسین علیه السلام» و طرف دیگر، «یا ابوالفضل(ع)». بالای آن سرو بسته می‌شود که نماد قامت حضرت علی‌اکبر(ع) است. دور این نخل اگر دقت کنید، شبیه تیر است. یعنی این نخل، نمادی است که تیرباران شده. منظورم همان ردیف‌های چوب است که شبیه تیر می‌بینید و دور این نخل قرار گرفته است.»

آذین‌بندی از 5 صبح جمعه قبل از محرم شروع می‌شود

از او درباره زمان اجرای این مراسم و سیاه‌پوش کردن نخل می‌پرسم که می‌گوید: «طبق رسم مهریزی‌ها، هرساله ما در آخرین جمعه قبل از محرم در این حسینیه دور هم جمع می‌شویم و این نخل را آذین‌بندی می‌کنیم. رسم‌مان بر این است چون جمعه‌ها مردم فرصت بیشتری دارند، در این روز این کارها انجام شود. از ساعت 5 صبح نخل‌بندی شروع و معمولا تا ظهر تمام می‌شود. صبحانه و ناهار این آیین هم بانی دارد و معمولا در خود حسینیه طبخ و بین افرادی که آن جا حاضر هستند به عنوان تبرکی، توزیع می‌شود.»

نوجوان‌ها و جوان‌ها بیشتر از بقیه برای نخل‌بندی می‌آیند

به «بنی‌فاطمه» می‌گویم بر اساس تصاویر منتشر شده از این آیین سنتی، نوجوانان و جوانان زیادی در آن جا برای کمک حاضر می‌شوند که می‌گوید: «دقیقا همین‌طور است که شما می‌گویید. چون آیین نخل‌بندی به جوان‌هایی نیاز دارد که از نردبان بالا بروند، نخل را تمیز کنند، آینه‌ها و پرچم‌ها را نصب کنند و … سنت‌مان بر این است که بزرگ‌ترها و ریش‌سفیدها می‌آیند تا این جا بیشتر مدیریت و نظارت کنند و به نوجوانان و جوانان یاد می‌دهند تا بروند و نخل‌بندی را انجام دهند. هرساله نوجوانان و جوانان عاشق می‌آیند تا علم عزای حسینی روی زمین نماند.»

آینه‌ها با نخ به شبکه‌های نخل بسته می‌شود

او درباره مراحل پایانی تزیین و سیاه‌پوش کردن این نخل می‌گوید: «همان‌طور که گفتم در ابتدا دو طرف اصلی و بزرگ آن را با آینه تزیین می‌کنیم. سپس بالای آن را سرو می‌گذاریم. روی پرچم‌ها یاحسین(ع) به رنگ قرمز نوشته شده و نام مبارک حضرت ابوالفضل به رنگ سبز، کوچک‌تر و پایین‌تر از نام امام حسین(ع) به‌خاطر احترام به امام معصوم، قرار می‌گیرد. دور نخل هم با پارچه‌های مشکی بسته می‌شود. تمام آینه‌ها با نخ به شبکه‌های نخل بسته و جاهای خالی، در روز عاشورا و تاسوعا، شمشاد گذاشته می‌شود».

روز عاشورا، این نخل را 2 بار در حسینیه می‌چرخانیم

از «بنی‌فاطمه» درباره نقش این نخل سیاه‌پوش در مراسم عزاداری دهه اول محرم می‌پرسم که می‌گوید: «در مراسم عزاداری دهه اول محرم که در این حسینیه شروع می‌شود، نخل را وسط صحن قرار می‌دهیم و سوگواران سید و سالار شهیدان دور این نخل، حلقه و سینه می‌زنند و سوگواری می‌کنند. اشعاری هم درباره امام‌حسین(ع) و مظلومیت ایشان و واقعه عاشورا خوانده می‌شود. این برنامه هر روز انجام می‌شود تا به روز عاشورا می‌رسیم. در روز عاشورا، این نخل را بلند می‌کنند با این مضمون ‌که دارند تابوت امام حسین(ع) را تشییع می‌کنند، تقریبا 150 نفر می‌روند زیر آن و بلندش می‌کنند. یک دور در حسینیه می‌چرخند و مردم در جلو و عقب این نخل، عزاداری می‌کنند. دور اول که تمام شد، یک روضه خوانده می‌شود و دوباره یا علی(ع) می‌گویند و برای بار دوم و آخر، یک بار دیگر این نخل را در حسینیه می‌چرخانند و بر سر و سینه به یاد امام حسین(ع) و مظلومیت ایشان می‌زنند.»

این آیین حداقل 700 سال قدمت دارد

«نخلی که در این مراسم سیاه‌پوش می‌شود، سال‌ها پیش ساخته شده و هر سال، فقط تعمیرات و نگهداری آن را انجام می‌دهیم.» او با این مقدمه می‌افزاید: «با دستگاه کمپرسور، خاک‌ها را می‌گیریم، جایی را که خراب یا شکسته است، تعمیر می‌کنیم، روغن کاری می‌کنیم، پیچ‌هایش را سفت می‌کنیم، آن را تمیز می‌کنیم و … . درباره قدمت نخل فعلی که سیاه‌پوش می‌کنیم، نمی‌دانم ولی خیلی زیاد است. حداقل از سن من بیشتر است چون از بچگی من بوده است. اما این آیین سنتی نخل‌بندی حداقل 400 یا 500 سال تا حتی 700 سال قدمت دارد. این حسینیه باغ بهار هم که مراسم در آن برگزار می‌شود، 500 سال است که تاسیس شده است.»

از همه‌جای کشور در روز عاشورا به این جا می‌آیند

«بنی‌فاطمه» که تقریبا 30 سال است در آیین سنتی تزیین نخل مهریز شرکت می‌کند، می‌گوید: «روز آخر مراسم ما هم مربوط به سیزدهم محرم است که اسرا می‌آیند، خطبه سجادیه خوانده می‌شود، همه سینه می‌زنند و عزاداری می‌کنند و نخل را دو مرتبه دور حسینیه می‌چرخانند. بعد از سیزدهم محرم، این‌ها جمع می‌شود و آینه‌ها را در انبار حسینیه قرار می‌دهیم. این را هم بگویم که برای مراسم روز عاشورا، هر فردی که متولد مهریز است و از این‌جا به شهر دیگری رفته، روزهای آخر محرم برای عزاداری خودش را به این‌جا می‌رساند. از شهرهای دیگر هم هرساله مردم ‌کارهای‌شان را تعطیل می‌کنند تا به این مراسم برسند و آن را از نزدیک ببینند. مثلا جالب است بدانید که سربازهای مهریزی معمولا از 5 یا 6 ماه قبل از محرم مرخصی نمی‌گیرند تا بتوانند این یک دهه را در این حسینیه باشند و خودشان را برای نخل‌بندی برسانند. تقریبا از همه شهرها مهمان داریم که به این حسینیه برای تماشای مراسم می‌آیند.»