آموزش رایگان به‌عنوان بخشی از وظایف دولت در قانون اساسی، نقشی کلیدی در تحقق عدالت اجتماعی و توسعه انسانی دارد. تحلیل اجرای این اصل نشان می‌دهد که با رفع موانع ساختاری، می‌توان آموزش رایگان را به بازوی عدالت و رفاه عمومی بدل کرد.
صادق پارسا
دیدشهر: اول مهر روز بازگشایی مدراس است و در حالی که برخی از دانش آموزان با لباس، کفش و کیف تازه به همراه والدین خود راهی مدرسه شده اند برخی دیگر از دانش آموزان نیز هستند که بخاطر عدم توانایی مالی از پا گذاشتن به مدرسه محروم هستند.
در سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۳، بر اساس آمارهای رسمی منتشرشده، بیش از ۲۱۶ هزار کودک در مقطع ابتدایی از تحصیل بازمانده‌اند. از این تعداد، علی‌رغم تلاش‌هایی برای جذب دانش‌آموزان جدید، حدود ۳۱ هزار نفر به مدارس وارد شده‌اند، اما همچنان حدود ۱۶۴ هزار کودک در این مقطع از تحصیل محروم مانده‌اند و خارج از سیستم آموزشی رسمی کشور قرار دارند.
این آمار تنها محدود به مقطع ابتدایی نمی‌شود. طبق گزارش مرکز آمار ایران، در مجموع تعداد بازماندگان از تحصیل در تمامی مقاطع تحصیلی کشور (ابتدایی، متوسطه اول و متوسطه دوم) در سال ۱۴۰۳ به حدود ۹۹۲ هزار و ۵۲۱ نفر رسیده است. از این تعداد، گروه سنی ۱۵ تا ۱۷ سال (دوره متوسطه دوم) با حدود ۵۸۵ هزار و ۸۰۷ نفر، بیشترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین در مقطع متوسطه اول (۱۲ تا ۱۴ سال)، ۲۱۳ هزار و ۷۲۲ نفر و در مقطع ابتدایی (۶ تا ۱۱ سال)، ۱۹۲ هزار و ۹۹۲ نفر از تحصیل بازمانده‌اند.
این ارقام نگران‌کننده نمایانگر چالش‌های جدی در نظام آموزشی کشور هستند. به نظر می‌رسد که برای دستیابی به عدالت آموزشی و کاهش میزان بازماندگی از تحصیل، نیاز به اتخاذ تدابیر فوری و موثر وجود دارد. این مشکل تنها با توجه ویژه به شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مناطق مختلف و اصلاحات ساختاری در نظام آموزشی قابل حل است تا تمامی کودکان و نوجوانان ایرانی بتوانند از حق آموزش رایگان بهره‌مند شوند و از چرخه محرومیت خارج گردند.
مدرسه برای همه؛ از نهضت سوادآموزی تا عدالت آموزشی
یکی از بنیادی‌ترین حقوق شهروندی در جمهوری اسلامی ایران، برخورداری از آموزش رایگان تا پایان دوره متوسطه است. این حق در اصل ۳۰ قانون اساسی به‌صراحت بیان شده است . اجرای این اصل، نه تنها راهی برای گسترش عدالت آموزشی است، بلکه زمینه‌ساز توسعه پایدار، کاهش نابرابری و ارتقاء سرمایه انسانی کشور محسوب می‌شود.
اصل سی‌ام قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تصریح می‌کند:
«دولت موظف است وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همهٔ ملت تا پایان دورهٔ متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالی را تا سرحد خودکفایی کشور به طور رایگان گسترش دهد.»
این اصل، آموزش را نه یک امتیاز، بلکه حق بنیادین همه مردم می‌داند و دولت را مکلف به تأمین زیرساخت‌ها و فرصت‌های لازم برای یادگیری می‌کند؛ امری که در طول دهه‌های پس از انقلاب، به یکی از مهم‌ترین محورهای سیاست‌گذاری اجتماعی تبدیل شده است.
اهمیت اصل ۳۰: چرا آموزش رایگان یک الزام ملی است؟
در جهان امروز، سواد و آموزش همانند سلامت و امنیت، نیاز اساسی هر جامعه‌ای است. کشوری که آموزش را در سبد خدمات عمومی قرار دهد، عملاً در حال سرمایه‌گذاری مستقیم روی توسعه انسانی، اقتصاد پویا و انسجام اجتماعی خود است.
اجرای اصل ۳۰ باعث شده که بخش بزرگی از جمعیت ایران، به ویژه در مناطق دورافتاده و محروم، برای نخستین‌بار در تاریخ خود امکان تحصیل بی‌هزینه و منظم را پیدا کنند.
نمونه‌های اجرای اصل ۳۰ قانون اساسی در عمل
ایجاد و گسترش مدارس دولتی در سراسر کشور:
پس از انقلاب، با افزایش ساخت مدارس دولتی و تخصیص بودجه به آموزش و پرورش، نرخ ثبت‌نام در مدارس ابتدایی و متوسطه افزایش قابل‌توجهی یافت.نهضت سوادآموزی:
با فرمان تاریخی امام خمینی (ره) در دی‌ماه ۱۳۵۸، نهضت سوادآموزی آغاز شد تا میلیون‌ها نفر از بزرگسالان بی‌سواد، به ویژه در مناطق روستایی و محروم، باسواد شوند.افزایش بودجه آموزش در برنامه‌های توسعه:
در برنامه‌های توسعه پنج‌ساله، بندهایی برای تخصیص بودجه به آموزش رایگان، تأمین تجهیزات، معیشت معلمان و گسترش عدالت آموزشی گنجانده شده است.تحصیل رایگان کودکان کار و اتباع خارجی:
در سال‌های اخیر، دولت امکان تحصیل رایگان را برای کودکان فاقد شناسنامه یا اتباع افغانستان نیز فراهم کرده که نشان‌دهنده گسترش مفهوم عدالت آموزشی فراتر از مرزهای اداری است.توزیع رایگان کتاب‌های درسی:
بخش عمده کتاب‌های درسی مقاطع ابتدایی و متوسطه، به‌صورت رایگان در اختیار دانش‌آموزان مدارس دولتی قرار می‌گیرد.
چالش‌ها و فرصت‌ها در اجرای آموزش رایگان
با وجود پیشرفت‌ها، اجرای کامل اصل ۳۰ همچنان با چالش‌هایی روبروست:
نابرابری کیفی آموزش بین شهرها و روستاها
افزایش گرایش به مدارس غیرانتفاعی و تضعیف مدارس دولتی در برخی مناطق شهری
کمبود نیروی آموزشی در مناطق دورافتاده
مشکلات معیشتی معلمان که گاهی بر کیفیت آموزش اثرگذار است
با رفع این موانع و نظارت مؤثر، می‌توان آرمان آموزش رایگان را به شکل کامل‌تری محقق ساخت.
