یاکوتسک شهری در شرق سیبری است دمای آن گاهی به منفی ۵۰ درجه می‌رسد؛ اما به‌خاطر تدابیر مختلف زندگی در آن همیشه جریان دارد.
نویسنده: سید مصطفی صابری
به گزارش دیدشهر، این روزها برف و سرمای شدیدی سراغ کشورمان به ویژه مشهد آمده است؛ تعطیلی ادارات، مدارس و دانشگاه‌ها، اختلال در حمل و نقل عمومی، ترکیدن کنتورهای آب، شیوع بیماری‌ها و البته ناترازی انرژی همه از دردسرهای موج‌های سرمایی است که ما تجربه کردیم. البته وقتی صحبت از سرمای زمستانی می‌شود، در بسیاری از مناطق ایران، سرمای زیر صفر و بارش برف در زمستان نشان‌دهنده یک هوای بسیار سرد است. شهرهایی مانند اردبیل، همدان یا تبریز با دمای منفی ۱۰ یا گاهی منفی ۱۵ درجه سانتی‌گراد سردترین روزهای زمستان خود را تجربه می‌کنند. مشهد هم به ندرت گاهی سرمایی تا حدود ۱۰ درجه زیرصفر را تجربه می‌کند. اما تابه‌حال تصور کرده‌اید زندگی در جایی با دمای منفی ۴۰ درجه یا حتی منفی ۵۰ چگونه خواهد بود؟ جالب‌تر این‌که سرمای شدید در کشور و شهر ما اتفاق نادری است و این همه دردسر ایجاد می‌کند؛ حالا تصور کنید سرمای به مراتب بیشتر نه تنها در حالت استثنا، بلکه یک وضعیت عادی روزمره باشد. بد نیست بدانید چنین شهرهایی وجود دارند؛ به‌طور مثال در قلب سیبری، در شرقی‌ترین بخش روسیه، شهری وجود دارد که در بیشتر ماه‌های سال سرمایی شدید را تجربه می‌کند. نام این شهر «یاکوتسک» است، یکی از سردترین شهرهای جهان و شاید دور از ذهن‌ترین جای ممکن برای زندگی. یاکوتسک، با دمای منفی ۴۰ درجه سانتی‌گراد در زمستان، اساساً یک تعریف جدید از سرما ارائه می‌دهد که چندان در ذهن بسیاری از ما نمی‌گنجد. زندگی در این شهر، بازتابی از تطبیق بی‌نظیر انسان با شدیدترین شرایط طبیعی است و به نوعی نشان‌دهنده محدودیت‌های ناگزیر طبیعت انسانی است. در این پرونده و به بهانه روزهای سردی که تجربه می‌کنیم سراغ یاکوتسک به‌عنوان سردترین شهر جهان و سبک زندگی مردمش رفتیم.
شهری در قلب سرما
یاکوتسک، پایتخت جمهوری ساخا (یاقوتستان)، در شرق سیبری و حدود ۴۵۰ کیلومتری مدار قطب شمال قرار دارد. شاید فکر کنید چنین شهری باید جمعیت بسیار کمی هم داشته باشد اما این شهر شگفت‌انگیز دارای حدود ۳۵۰ هزار نفر جمعیت است. موقعیت جغرافیایی یاکوتسک و نزدیکی آن به مناطق قطبی، از جمله عواملی است که باعث می‌شود زمستان‌های طولانی و طاقت‌فرسایی را تجربه کند. یاکوتسک در منطقه‌ای قرار دارد که زمین آن برای بیشتر سال یخ‌زده (پرمافراست) است. این لایه یخی دایم با زندگی شهری در تعامل بوده و بر ساخت‌وساز و معماری تاثیر گذاشته است. برای مثال، بیشتر ساختمان‌ها بر پایه‌هایی بلند ساخته شده‌اند تا حرارت خانه‌ها پرمافراست را آب نکند، زیرا این امر می‌تواند به فروپاشی سازه‌ها بینجامد. این شهر در ابتدا به‌عنوان پایگاهی برای تجارت پوست در قرن هفدهم بنا شد و بعدها به دلیل معادن الماس و منابع طبیعی غنی در منطقه گسترش یافت. صنایع استخراج معدن همچنان یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی این شهر هستند. اما چیزی که در کنار معادن و تاریخ اقتصادی، یاکوتسک را ویژه می‌کند، تطبیق منحصربه‌فرد مردم آن با دمایی غیرقابل تصور است.
سبک زندگی مردمان یخی سازگاری همراه با خلاقیت
مبارزه همیشگی با سرما
زندگی در یاکوتسک به معنای آماده‌سازی دایم برای مبارزه با سرماست. لباس‌های معمولی نمی‌توانند در چنین دمایی از ساکنان محافظت کنند. مردم یاکوتسک معمولاً از لباس‌های سنتی ساخته‌شده از مواد طبیعی استفاده می‌کنند. برای مثال، کت‌های بلند از پوست گوزن شمالی (مالیتسا)، چکمه‌های چرمی با لایه ضخیم نمدی و دستکش‌های پوشیده از خز، پوشش اصلی آن‌ها برای محافظت در برابر سرمای خیره‌کننده است. این لباس‌ها نه تنها گرم هستند، بلکه بازتاب‌دهنده فرهنگ و تاریخ مردم منطقه هم محسوب می‌شوند.
در سال‌های اخیر، پوشاک مدرن مانند پارچه‌های دارای فناوری سرمایشی هم برای زندگی در یاکوتسک رایج شده است. مردم این شهر تقریباً همیشه با چندین لایه لباس ضخیم بیرون می‌روند تا از نفوذ سرما به بدن جلوگیری کنند.
معماری و سیستم‌های گرمایش
ساختمان‌های یاکوتسک به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که گرمایش مؤثری داشته و در برابر سرمای طاقت‌فرسا مقاوم باشند. اما به دلیل پرمافراست، معماری آن‌ها از استانداردهایی خاص پیروی می‌کند. بیشتر خانه‌ها با دیوارهای چند لایه و عایق‌بندی کامل ساخته شده‌اند و به سیستم‌های گرمایش مرکزی مانند بخاری چوب‌سوز یا زغال‌سنگ وابسته‌اند. علاوه بر آن، تامین آب و سیستم‌های لوله‌کشی هم باید با این محیط سرسخت انطباق یابند. برای جلوگیری از یخ‌زدگی، لوله‌ها اغلب از روی زمین عبور داده می‌شوند یا به روشی خاص عایق‌بندی می‌شوند تا در برابر دمای منفی ۵۰ نیز مقاوم باشند.
حمل‌ونقل در سرمای شدید
سرما حتی بر سبک حمل‌ونقل نیز تاثیر می‌گذارد. خودروها در یاکوتسک باید به سیستم‌های گرمکن داخلی مجهز شوند، زیرا بدون آن‌ها موتور خودرو در دمای زیر صفر کاملاً یخ می‌زند و روشن کردن آن غیرممکن می‌شود. بد نیست بدانید برخی افراد ترجیح می‌دهند خودروهای خود را هرگز خاموش نکنند یا از گرمکن‌های خودکار استفاده کنند.
زندگی اجتماعی و فرهنگی
شاید فکر کنید زندگی در چنین جامعه‌ای باعث دوری آدم‌ها از هم می‌شود؛ اما جالب است که با وجود شرایط سخت، مردم یاکوتسک زندگی اجتماعی پرنشاطی دارند. جامعه به برگزاری جشنواره‌ها و مراسم سنتی اهمیت زیادی می‌دهد. از جمله رویدادهای زمستانی محبوب می‌توان به فستیوال‌های برف و یخ اشاره کرد که سنت‌ها و فرهنگ بومی را زنده نگه می‌دارند.
پرمافراست یا پایایخبندان چیست؟
پرمافراست یا پایایخبندان به لایه‌ای از خاک، سنگ یا رسوبات زیرسطحی گفته می‌شود که دمای آن برای مدت حداقل دو سال متوالی یا بیشتر در زیر نقطه انجماد آب (صفر درجه سانتی‌گراد) باقی می‌ماند. این پدیده معمولاً در مناطقی با آب‌وهوای بسیار سرد مانند سیبری، آلاسکا، کانادا و قطب شمال رخ می‌دهد. پایایخبندان، خاک همیشه یخ‌زده یا خاک منجمد که به انگلیسی Permafrost می‌شود، ترکیبی از دو واژه permanent به معنی پایا و پایدار و frost به معنی یخبندان است. پرمافراست می‌تواند در مناطق مختلف دنیا وجود داشته باشد، اما بیشتر در بخش‌های شمالی کره زمین و در عرض‌های جغرافیایی بالا متمرکز است. به‌طور کلی، بین ۱۵ تا ۲۴ درصد از مساحت زمین (وابسته به تعاریف مختلف) با پرمافراست پوشیده شده است.
ویژگی‌های پرمافراست
یخ‌زدگی طولانی‌مدت یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های پرمافراست یخ‌زدگی دایمی آن است. این لایه برای چندین سال یا حتی هزاران سال یخ‌زده باقی می‌ماند و به همین دلیل به آن «یخبندان دایمی» هم می‌گویند.
لایه فعال در بیشتر مناطق پوشیده از پرمافراست، تنها لایه بالایی خاک که به «لایه فعال» معروف است، در ماه‌های گرم سال ذوب می‌شود و یخ آن از بین می‌رود. این لایه معمولاً چند سانتی‌متر تا چند متر عمق دارد.
مواد تشکیل‌دهنده پرمافراست عمدتاً از ترکیبی از خاک، شن، رسوبات سنگی و آبی که یخ زده باشد، تشکیل شده است. برخی مناطق پرمافراست (مانند نواحی سیبری) شامل خاک‌های حاوی مقدار زیادی کربن هستند که طی میلیون‌ها سال در آن جا ذخیره شده است.
ذخایر کربن پرمافراست منبع بزرگی از کربن آلی است. وقتی این لایه یخ‌زده باقی می‌ماند، کربن در زمین محبوس می‌شود، اما با گرم‌تر شدن زمین و ذوب پرمافراست، این کربن می‌تواند آزاد و به صورت گازهای گلخانه‌ای (مانند دی‌اکسید کربن و متان) وارد جو شود.
ناپایداری مکانیکی چون پرمافراست به دلیل انجماد یخ موجود در خاک، ساختاری سخت و پایدار دارد، در صورت ذوب شدن، خاک آن ناپایدار و منجر به فرو ریختن سازه‌ها و تغییرات زمین‌شناسی می‌شود.
دمای پرمافراست دمای پرمافراست معمولاً بین منفی یک تا منفی ۱۵ درجه سانتی‌گراد متغیر است، اما در مناطقی بسیار سرد مانند زیر سطح سیبری، دما می‌تواند به کمتر از منفی ۳۰ درجه برسد.
تاثیر پرمافراست بر زندگی در مناطق سردسیر
ساکنان مناطقی مثل سیبری یا یاکوتسک که روی لایه‌های پرمافراست ساخته شده‌اند، باید خانه‌ها، جاده‌ها و زیرساخت‌های خود را به‌گونه‌ای طراحی کنند که با این شرایط سازگار باشد. مثلاً:
ساخت روی پایه‌های بلند ساختمان‌ها روی پایه‌های فلزی یا بتنی بلند ساخته می‌شوند تا با گرم‌شدن ساختمان، پرمافراست ذوب نشده و باعث نشست زمین یا تخریب نشود.
ایزوله‌سازی لوله‌ها و سیستم‌های تأسیساتی روی زمین نصب و کاملاً عایق می‌شوند تا از یخبندان و گرفتگی لوله‌ها جلوگیری شود.
چالش‌ها و پیامدهای ذوب پرمافراست
تهدید تغییرات اقلیمی گرم شدن زمین می‌تواند باعث ذوب پرمافراست شود. این ذوب شدن گازهای گلخانه‌ای ذخیره‌شده (مانند متان) را آزاد می‌کند و تاثیرات مخربی بر تسریع تغییرات اقلیمی دارد.
خطرات زیرساختی با ذوب پرمافراست، سازه‌های انسانی از جمله خانه‌ها، خطوط راه‌آهن، جاده‌ها و پایپ‌لاین‌ها ممکن است دچار آسیب یا تخریب شوند.
اختلالات اکوسیستم تغییر در پرمافراست می‌تواند بر اکوسیستم‌های محلی تاثیرات جدی بگذارد، به خصوص در آب‌وهوای قطبی که زیستگاه‌های بسیاری از جانوران مثل خرس قطبی و گوزن شمالی است.
پاسخ به چند سوال جالب درباره زندگی مردم یاکوتسک
وقتی بحث برسر سردترین شهر جهان باشد کنجکاوی‌ها حسابی گل می‌کند و سوالات جالبی ذهن افراد را درگیر می‌کند. در ادامه به ۵ سوال جالب درباره شهر یاکوتسک و زندگی مردمش جواب دادیم.
۱. به‌طور میانگین چند روز در سال دمای یاکوتسک زیر صفر است؟
یاکوتسک یکی از شهرهایی است که دمای زیر صفر را برای مدت طولانی‌تری در مقایسه با بیشتر نقاط جهان تجربه می‌کند. به‌طور متوسط، حدود ۲۵۰ روز در سال دمای این شهر زیر صفر درجه سانتی‌گراد است. این ویژگی، یاکوتسک را به یکی از بهترین نمونه‌ها برای مطالعه اقلیم سرد جهانی تبدیل کرده است.
۲. طلوع و غروب خورشید در طول روز چه وضعیتی دارد؟
یاکوتسک به دلیل موقعیت جغرافیایی خود (عرض جغرافیایی حدود ۶۳.۵ درجه شمالی) تفاوت‌های زیادی در طول روز بین فصول مختلف تجربه می‌کند؛ در زمستان، روزها بسیار کوتاه هستند. در تاریک‌ترین زمان سال (نزدیک به انقلاب زمستانی در دسامبر)، این شهر کمتر از ۴ ساعت نور روز دارد. طلوع خورشید حدود ساعت ۹ صبح رخ می‌دهد و غروب آن در حدود ساعت ۳ بعدازظهر است. در تابستان، با فرا رسیدن انقلاب تابستانی (ژوئن)، طول روز به حدود ۱۹ تا ۲۰ ساعت می‌رسد. خورشید بسیار دیر غروب می‌کند و افق مدت بیشتری روشن باقی می‌ماند. این اختلاف شدید در طول روز تاثیر قابل‌توجهی بر زندگی روزمره ساکنان دارد و مردم در فصول تاریک بیشتر در فعالیت‌های داخل خانه مشارکت می‌کنند.
۳. فصل تابستان و بهار در یاکوتسک چه ویژگی‌هایی دارد؟
فصل تابستان یاکوتسک از اواسط ماه می شروع می‌شود و تا اوایل سپتامبر ادامه دارد. حداکثر دمای تابستان در این فصل می‌تواند به ۳۰ تا ۳۵ درجه سانتی‌گراد نیز برسد. این دما به‌ویژه در ماه جولای، گرم‌ترین ماه سال، مشاهده می‌شود. ساعات طولانی تابش خورشید، طبیعت اطراف را شکوفا می‌کند و فرصت خوبی برای انجام فعالیت‌های فضای باز فراهم می‌شود. اما بهار از اواخر مارس شروع می‌شود و با پایان زمستان کاهش تدریجی سرما را به همراه دارد. تا اوایل ماه می، دما به حدود ۱۰ تا ۱۵ درجه سانتی‌گراد می‌رسد. اما اوایل بهار ممکن است همچنان با برخی روزهای بسیار سرد همراه باشد.
۴. آیا افراد معروفی در زمینه ورزش یا سینما از یاکوتسک بوده‌اند؟
بله، یاکوتسک افرادی برجسته در حوزه ورزش و سینما پرورش داده است، یاکوتسک سابقه برجسته‌ای در پرورش ورزشکاران حرفه‌ای، به‌ویژه در زمینه ورزش‌های زمستانی دارد. یکی از این افراد، رومن دیمیتریف است، یک کشتی‌گیر مشهور که در مسابقات المپیک نماینده روسیه بوده است. همچنین دیگر ورزشکارانی که از این شهر برخاسته‌اند در رشته‌های مرتبط با سرما و شرایط زمستانه تمرین کرده‌اند. اما در زمینه هنر سینما، یاکوتسک به مرکز سینمای مستقل خاصی موسوم به سینمای ساخا یا سخاوود تبدیل شده است. این سینما تمرکز ویژه‌ای بر بازنمایی فرهنگ تاریخی و بومی منطقه دارد. یکی از کارگردانان برجسته این حوزه آلکسی رومانوو است که اولین فیلم به زبان مردم بومی سخا را کارگردانی کرد. این صنعت فیلم در دهه ۲۰۰۰ رونق گرفت و اکنون به‌عنوان یک شاخه مستقل سینمای بومی شناخته می‌شود.
۵. وضعیت مدارس در روزهای سرد سال چگونه است؟
مدارس در یاکوتسک با توجه به سرمای طاقت‌فرسا تدابیر خاصی را اتخاذ کرده‌اند. در بسیاری از روزهای سرد سال که دما به زیر منفی ۴۰ درجه سانتی‌گراد می‌رسد، مدارس همچنان باز هستند. این امر به دلیل آمادگی بالای تأسیسات و تجهیزات گرمایشی مدارس است. اگر دمای هوا بیش از حد کاهش یابد (مثلاً در برخی مناطق برای دانش‌آموزان مقاطع ابتدایی)، ممکن است کلاس‌ها تعطیل شود یا دانش‌آموزان از طریق آموزش از راه دور جلسات خود را دنبال کنند. مدارس مجهز به سیستم‌های گرمایشی پیشرفته و عایق‌بندی هستند. فعالیت‌های بیرون از ساختمان، مانند زنگ تفریح، به‌طور کلی محدود می‌شود تا از بروز سرمازدگی جلوگیری شود.