کاروانسراها که در بین آبادی ها و شهرها، برای استراحت و تجدید قوای خود و چهارپایانشان ساخته شده اند، هر کدام دارای هویت تاریخی و کارکردهای خاص هستند.
به گزارش دیدشهر، کاروانسراها را با عناوینی همچون سرا، تیمچه، پاساژ، رباط، ساباط و خان نیز نامیده‌اند که البته برخی از بناهایی که با این نام شناخته می‌شوند، از حیث ساختمان با کاروانسراها تفاوت هایی دارند.
شاید نماد امروزین کاروانسراها، همین مجتمع‌های رفاهی بین راهی باشند که به جایگاه سوخت، نمازخانه و غذاخوری و امکانات دیگر مجهز هستند اما دوره رواج کاروان گردانی و کاروان سالاری به قبل از ایجاد صنعت خودرو بر می‌گردد.
کاروانیان در روزگاران گذشته، بار و بندیل خود را با چهارپایان حمل می‌کردند و به لحاظ مسافت‌های طولانی در راه‌ها و بیراهه های مابین آبادی ها و شهرها، برای استراحت و تجدید قوای خود و چهارپایانشان در مکان هایی با عنوان کاروانسرا یا رباط فرود می‌آمدند.
ابنیه باقیمانده از کاروانسراهای ادوار مختلف در ایران، بخصوص در دوره صفوی، گواه بر رواج گذر کاروانیان به اطراف و اکناف این سرزمین است و محققان و تاریخ دانان در برخی منابع علمی خود، برای کاروانسراها بیش از ۱۰ کارکرد قائل شده اند.
در مقاله‌ای با عنوان «بررسی کارکردهای کاروانسراهای ایرانی» این کارکردها شامل اقتصادی و تجاری، فرهنگی، نظامی، آموزشی، اجتماعی، امنیتی، مذهبی، استقرار عوامل دولتی، خدماتی (بدرقه و استقبال، انبار، امور خیریه) و حتی کارکرد غیراخلاقی نیز قید شده است.
ایرانیان، مبتکر احداث کاروانسراها
بی شک ضرورت امنیت و رفاه کاروانیان از دلایل احداث کاروانسراها بوده و در مقاله یاد شده آمده است که «احداث کاروانسرا در ایران سابقه‌ای بسیار قدیمی داشته و طبق منابع کهن، ایرانیان در ساخت این بناها مبتکر و پیشگام بوده اند و پیشاهنگی و دیرینه‌گی ایران در بهره‌مندی از سنت های کهن سکونت، ساخت و ساز و توسعه و تکامل روز افزون و تدریجی یادگارهایی زیبا و ماندگار بجا گذاشته است.»
پهناور بودن سرزمین ایران و وجود جاده ابریشم به عنوان شاهراه تجاری محدوده ایران، چین و هند و آمد و شد تجار و بازرگانان بر ضرورت احداث کاروانسراها افزوده و در دوره صفویه بر شمار آنها افزوده شده است.
در این باره بخوانید:
کاروانسراهای دوره صفوی در استان اردبیل
در مقاله «بررسی ویژگی‌های معماری کاروانسراهای ایران در دوره صفوی» آمده است که «سال‌ها پس از اسلام و با روی کارآمدن حکومت‌های ایرانی و ترک در شرق ایران، توجه به احداث کاروانسراها سیر صعودی به خود گرفت و با روی کار آمدن حکومت صفویان در سایه حمایت های شاهان و حکمرانان آنها دوران طلایی ساخت و معماری کاروانسراها آغاز شد.»
کاروانسراها و رونق گردشگری در دنیای امروز
تاریخ بویژه برای مردمی که در جستجوی هویت و گذشته خود هستند جذابیت‌های خاص خود را دارد، کاروانسراها هم به عنوان مکان‌های بر جای مانده از دوره‌های تاریخی می‌تواند بخشی از این گذشته و هویت تاریخی را بازنمایی کند؛ در واقع کاروانسراها با هر کارکردی که در روزگار احداث برای آنها تعریف شده باشد امروز از سویی کارکرد پژوهشی و از سوی دیگر کارکرد گردشگری و توریستی یافته است و یکی از محل‌هایی است که معمولا پژوهشگران تاریخ و گردشگران از آنها بازدید می‌کنند.
تردیدی نیست که مرمت و نگهداری این بناهای ارزشمند می‌تواند منجر به رونق گردشگری و حفظ اصالت‌ها و ریشه‌های تاریخی هر منطقه‌ای شود.
