کشف قدیمی‌ترین دست ساخته بشر در قزل اوزن

به گزارش دیدشهر؛ جریان رود پرآب قیزیل اوزن در مناطق جنوبی و مرکزی استان اردبیل موجب شده به اعتراف باستان‌شناسان استقرارهای انسان در این منطقه بیش از یک‌میلیون سال قدمت داشته باشد.

قزل اوزن محور تشکیل تمدن ها

حوزه فرهنگی قیزیل اوزن در محدوده استان اردبیل شامل شهرستان‌های خلخال و کوثر است.

با توجه به اینکه همواره ایمنی و غذا موجب استقرار انسان در منطقه‌ای خاص می‌شده است، به دلیل طولانی بودن این رودخانه و همچنین پرآب بودن آن، محور شکل گیری تمدن‌ها و بسیاری از وقایع تاریخی در محدوده استان اردبیل است.

رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل با بیان اینکه در مقیاس وسیع‌تر، حوزه فرهنگی قیزیل اوزن شامل شمال استان کردستان، جنوب آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اردبیل و بخش شمالی استان زنجان تا دره منجیل را در بر می‌گیرد، افزود: این حوزه فرهنگی محل تلاقی جاده «قفقاز یولی» با جاده معروف ابریشم است.

رودخانه قیزیل اوزن

روح الله محمدی با تاکید به اهمیت حوزه فرهنگی قیزیل اوزن ادامه داد: همین ارتباطات مناطق مهم قفقاز، فلات مرکزی، جنوب دریای خزر و دریاچه ارومیه با یکدیگر بوسیله کریدور رود قیزل اوزن در طول تاریخ شکل گرفته است.

کشف ابزارهای سنگی با یک میلیون سال پیش

وی با اذعان به اینکه مطالعات باستان‌شناسی در این حوزه فرهنگی تنوع استقرارهای انسانی از دوره های مختلف تاریخی را شامل می‌شود، تصریح کرد: مطالعات باستان شناس دیرینه پژوه روس دکتر دراوینکو منجر به شناسایی ابزارهای سنگی متعلق به پالئولتیک قدیم با قدمت بیش از یک میلیون سال پیش از دره قیزیل اوزن و از دره مشکول تا پیرتقی شد.

محمدی اظهار کرد: در واقع قدیمی‌ترین دست ساخته بشر در ایران مربوط به همین حوزه فرهنگی قیزیل اوزن است.

رودخانه قزل اوزن

رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان متذکر شد: آثار کشف شده محدود به مورد ذکر شده نیست و با توجه به اینکه بقایای انسان ماهر از سایت روستای گرجستان با قدمت بیش از یک و نیم میلیون سال پیش کشف شده است می‌توان گفت دره عمیق قیزیل اوزن در امتداد جاده قفقاز یولی به عنوان یکی از قدیمی‌ترین مسیرهای مهاجرت انسان از آفریقا به خاور نزدیک و سپس قفقاز بوده است.

فسیل انسان اولیه در قزل اوزن

محمدی معتقد است اهمیت این مسئله در مطالعات دیرینه شناسی است و احتمال بالایی وجود دارد که فسیل انسان‌های اولیه در حوزه فرهنگی قیزیل اوزن وجود داشته باشد.

وی در خصوص کاوش‌های صورت گرفته در محدوده استان اردبیل نیز اضافه کرد: کاوشهای باستان‌شناسی در محدوده دو شهرستان خلخال و کوثر انجام شده که از جمله آنها می‌توان به کاوش گورستان خانقاه گیلوان، تپه دیزلئین هئشئین، قلعه اندبیل، تپه خوجین جعفرآباد و گورستان چالا دئم روستای شال اشاره کرد.

در این باره بیشتر بدانید:

ردپای انسانهای اولیه در حاشیه رودخانه «قزل اوزن» خلخال

قزل اوزن؛ طولانی ترین رود آذربایجان

وی تاکید کرد: مطالعات باستان‌شناسی این حوزه فرهنگی نشان می‌دهد بعد از دوران پالئولتیک مهمترین آثار کشف شده از این منطقه مربوط به دوره عصر مفرغ قدیم است. در هزاره چهارم پیش از میلاد فرهنگ معروف به کورا- ارس از طریق دشت مغان و منطقه تالش به منطقه خلخال نفوذ پیدا کرده و تا مناطق داخلی فلات ایران کشیده شده است.

نشانه‌های معماری فرهنگ کورا- ارس در جنوب اردبیل

رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل متذکر شد: کشف شواهد معماری این دوره در دیزلئین تپه سی نشان می‌دهد سنت معماری مدور فرهنگ کورا -ارس در حوزه قیزیل اوزن هم با همان سیاق مناطق شمالی‌تر تداوم یافته است.

اما آنچه باستان شناسان در تشریح اهمیت این منطقه به آن تاکید دارند، صرفا مربوط به استقرارهای اولیه انسان نیست و گروهی معتقدند با شروع عصر آهن، حوزه فرهنگی قیزیل اوزن از اهمیت صد چندانی برخوردار می‌شود.

به گفته محمدی به دلیل شکل گیری حکومت‌های مقتدر در منطقه خاور نزدیک از قبیل هیتیت‌ها، سکاها، آشوری‌ها، مانناها، مادها و اورارتوها، قیزیل اوزن در مسیرهای ارتباطی تجاری، زد و خوردها و لشکرکشیهای دولت‌ها واقع شده است.

رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل تاکید کرد: کشف آثار این دوره‌ها در محوطه خانقاه گیلوان، چالا دئم شال و جعفرآباد گویای ارتباطات فرهنگی مابین قفقاز، جنوب دریای خزر از طریق مسیر ساحلی خزر، ماسال و بخش شاهرود خلخال است.

منطقه خلخال مرکز ایالت های ماننایی

وی افزود: شواهد نشان می‌دهد حداقل از عصر آهن دو، منطقه خلخال یکی از ایالت‌های مهم ماننایی محسوب می‌شده و نقش اساسی در درگیری‌های این دولت با آشور و اورارتوها داشته است.

به اذعان رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل در دوره تاریخی حوزه فرهنگی قیزیل اوزن به دو دلیل مهم اهمیت دارد.

یکی نزدیکی به مرزهای شمالی دولت‌های اشکانی و ساسانی و ضرورت تقویت نظامی این منطقه در مقابل یورش‌های اقوام مختلف و دیگری کنترل مسیر تجاری مهم جاده ابریشم که کالاهای شرقی را به غرب و بالاعکس می‌رسانده است.

محمدی تاکید کرد: حتی وجود قلعه‌های متعدد در منطقه فیروزآباد کوثر و خلخال مربوط به سده اول تا ششم میلادی این فرضیه را تأیید می‌کند.

وی افزود: با ورود اسلام به ایران و فتح آذربایجان به دست اعراب و شورش خرمدینان منطقه اردبیل برای خلفای عباسی اهمیت یافته و قوای عباسی برای مقابله با لشکریان بابک از حوزه فرهنگی قیزیل اوزن شروع به پیشروی به مناطق شمالی می‌کنند.

رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان تصریح کرد: در این دوره مسیر ارتباطی میانه به فیروزآباد-اردبیل و مغان دوباره اهمیت یافته و مسیر دیگری هم از سمت جنوب دریای خزر به جاده قفقاز وصل می‌شود که در دوره‌های بعدی معروف به کومور یولی می‌شود و منطقه تالش را از طریق اندبیل به خلخال- فیروزآباد و سپس میانه متصل می‌ساخته است.

وی افزود: کاوش باستان‌شناسی قلعه اندبیل نشان داد در دوره سلجوقی و ایلخانی به منظور تامین امنیت راه‌ها و همچنین اقامتگاه اضطراری مسافران در محل‌های پرخطر اقدام به ایجاد واحدهایی مشابه رباط نموده‌اند. این بناهای مربع شکل با مصالح سنگ تراش خورده و ملات آهک و گچ ساخته می­‌شد و به دلیل کوهستانی بودن منطقه کاملاً سرپوشیده و عموماً بدون حیاط بودند.

کشف مسیر سنگفرش اتصال شهرهای تاریخی

با توجه به اهمیت راههای ارتباطی حوزه فرهنگی قیزیل اوزن ساخت پل در دوره اسلامی این منطقه پر رونق بوده و پل قیز کورپوسی میانه و پل قیز کورپوسی روستای افشار شهرستان کوثر هر دو بر فراز رود قیزیل اوزن از جمله آنها است.

پل قیز کورپوسی

محمدی با تاکید به اینکه در کنار پل قیز کورپوسی روستای افشار مسیر سنگ فرش هم شناسایی شده که با برش لبه‌های پرتگاه مشرف به دره‌ها ایجاد شده بود، افزود: این راه بعد از گذشتن از شهر تاریخی فیروزآباد به اسفرنجان ختم می‌شده و بعد از گذشتن از محدوده شهرستان نیر به اردبیل و جاده معروف قفقاز وصل می‌شده است.

وی متذکر شد: در عصر آهن حوزه فرهنگی قیزیل اوزن به عنوان یکی از مهمترین ایالت‌های دولت ماننایی در مناقشات سیاسی امپراتوری آشور و اورارتو با مانناها از دستبردهای مهاجمان در امان مانده لیکن جنگ افزارها و تولیدات هنری این ایالت تاثیراتی را از هنر اورارتویی نشان می‌دهد.

به گفته رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، کوهستانی بودن منطقه و نزدیک مرز بودن آن در دوران ساسانی و اوایل اسلام باعث رونق قلعه سازی در این حوزه فرهنگی شده و در مواقعی مأمن گروههایی از فرقه اسماعیلیان شده است.

وی اضافه کرد: در دوره سلجوقی و ایلخانی این منطقه به دلیل نزدیکی به سلطانیه و واقع شدن در مسیر شهرهای مهم این دوران یعنی فیروزآباد، اردبیل، برزند، ورثان، برذعه و بیلقان و دربند از اهمیت بالایی برخوردار بوده و امنیت راههای آن به شدت کنترل می‌شده است.

ساخت قنات با تنبوشه‌های سفالی در کوئی دره

محمدی تاکید کرد: در تشکیل دوره صفوی این منطقه نقش مهمی داشته و شاه اسماعیل قبل از عزیمت به اردبیل از مسیر شمال به خلخال آمده و اقدام به جمع آوری نیرو می‌کند.

وی در خصوص آثار تاریخی به جا مانده از این دوره تاریخی ادامه داد: قلعه‌هایی مانند «قلعه خشتی گیلوان» و «دوز قالاسی کوئی» مربوط به دوره صفوی منطقه بوده و حمام منحصربفرد سنگی «داش حامامی» شهرستان کوثر نیز در طول دوره صفوی و قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفته است. ساخت قنات شهر هیرو (خلخال) و سیستم آبرسانی با تنبوشه‌های سفالی در کوئی دره (گیوی سفلی) نشانگر اهمیت تامین آب پایدار مراکز جمعیتی منطقه در دوره صفوی و قاجار دارد.

حمام سنگی گیوی

در این حمام سنگی گیوی بیشتر بدانید:

حمام سنگی گیوی، حمامی منحصر بفرد در جهان

حمام سنگی گیوی؛ یادگار دوران اورارتویی

آنچه از مجموع پرونده‌های باستان‌شناسی استان اردبیل مشاهده می‌شود، قدمت تاریخی قابل توجه شهرهای مختلف این استان است.

اقلیم منحصر به فرد و موقعیت استراتژیک اردبیل موجب شده تا این استان از قدمت تاریخی قابل توجهی برخوردار باشد. با این وجود گردشگری تاریخی این استان محدود به برخی بناها شده و شهروندان و گردشگران شناختی از تمدن‌های کهن این خطه ندارند.

گزارش از ونوس بهنود