قلعه های استان اردبیل چرا و چگونه ساخته شدند؟

قلعه‌های تاریخی جغرافیای اردبیل، متمایز از سایر مناطق و گویای اهمیت استراتژیک آن در طول هزاره‌ها است از سوی دیگر تنوع ساخت و مصالح در طول اعصار و هزاره ها نیز قابل توجه بوده و خود موجب شده تحقیقات متعددی به آن اختصاص یابد.

مطالعات باستان شناسان نشان می دهد از هزار و ۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح ما شاهد احداث قلعه های تاریخی در جغرافیای استان اردبیل هستیم.

دلیل احداث قلعه های تاریخی در اردبیل حفظ امنیت بوده است

حمید خانعلی دکتری باستان‌شناسی تصریح کرد: دو عامل کلان امنیت و اهمیت موجب شده تا قلاع تاریخی در این منطقه احداث شود؛ در واقع به دلیل اینکه اردبیل کریدور ارتباطی قفقاز محسوب می شود، امنیت این منطقه موجب احداث قلعه ها و در ادامه اهمیت آن موجب تشدید امنیت شده است.

وی با اذعان به اینکه جاده قفقاز از انشعاب جاده ابریشم بوده و بعد از عبور از پل قیزکورپوسی میانه به شهرستان کوثر سپس کوراییم و اردبیل می رسد، ادامه داد: در ادامه این جاده شهرهای دشت مغان را طی کرده و به قفقاز می رسد.

به اعتقاد پژوهشگر تاریخ اردبیل هر چند احصا تعداد قلعه ها تا حدودی ناممکن است اما می توان به جرات گفت که قلعه های تاریخی به دلیل اهمیت اقتصادی، سیاسی و فرهنگی این منطقه احداث شده است.

همچنین رئیس گروه باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان معتقد است استان اردبیل با گستردگی شمالی – جنوبی در شمال غرب ایران و بخش شرقی فلات آذربایجان شامل دشتهای میان کوهی و قلل مرتفع است.

اکو سیستم متنوع باعث استقرار انسان در اردبیل شده است

روح الله محمدی تصریح کرد: این استان به دلیل دار بودن اکو سیستم متنوع و عوارض جغرافیایی گوناگون بستر مناسبی جهت استقرار انسانی در دوران مختلف زندگی بشر بوده است؛ از همین رو قلعه های احداث شده در استان اردبیل بدلیل شرایط پیش گفته دارای تنوع بالایی است.

ساخت قلعه در محدوده استان اردبیل از دوران مفرغ رایج بوده است

وی ادامه داد: طبق شواهد باستان‌شناختی ساخت قلعه در محدوده استان از دوران مفرغ رایج بوده است؛ دوران مفرغ به سه دوره قدیم میانی و جدید تقسیم می‌شود و عصر مفرغ قدیم که در شمال غرب ایران دارای فرهنگ موسوم به کورا ارس است دارای معماری با پلان مدور است.

این باستان‌شناس تاکید کرد: در معماری این فرهنگ دورتا دور روستا و مراکز عمده استقراری حصار و دیوارهای دفاعی احداث می‌شد.

محمدی تصریح کرد: همزمان با شروه عصر مفرغ میانی ساخت قلعه در شمال استان اردبیل به خصوص منطقه مشکین‌شهر رواج می‌یابد؛ بطوریکه طبق بررسی‌های باستان‌شناسی صورت گرفته در قلعه خسرو و بهمن قلعه در حدفاصل اردبیل – مشکین‌شهر باروهای برج دار با مصالح تخته سنگ های بزرگ و خشکه چین متعلق به دوران میانی مفرغ کشف شده است.

مشکین شهر یکی از مناطق منحصر به فرد ساخت قلعه های تاریخی است

وی ادامه می دهد: در عین حال محقق قلعه های آذربایجان و گیلان در کتابی با عنوان «قلعه های آذربایجان و گیلان در آینه تاریخ» منطقه مشکین شهر را یکی از مناطق منحصر به فرد به لحاظ وجود قلعه های تاریخی برشمرده است.

کهنه قلعه مشگین شهر

یحیی عسگری نمین در این کتاب آورده است:«می توان به اغراق ادعا کرد که در آذربایجان از نظر باستانی و تاریخ کمتر مکانی به پای خیاو یا مشکین شهر برسد؛ مشکین شهر حد جنوبی سفرزمین ایران بوده است و از قرون اولیه اسلامی به جز از روایات متعدد تاریخی، وجود قبور اسلامی و قلعه های تاریخی مربوط به قرون مختلفه قابل ذکر است.

این محقق در کتاب خود قلعه های آغچه، ارشق، زاخور یا قلعه لر، قهقهه و کهنه قلعه را در مشکین شهر به عنوان مثال های بارز از شکل گیری قلعه ها در ادوار مختلف تاریخی مشکین شهر مثال زده است.

اوج قلعه نشینی در استان اردبیل به دوره آهن مرتبط است

آنچه در بررسی قلعه‌های تاریخی موجب حیرت محققان شده، سیر تاریخی شکل گیری قلعه‌ها در دوره های زمانی مختلف از دوره مفرغ تا حکومت قاجار است بطوریکه باستان‌شناس اردبیلی معتقد است هر چند شکل گیری قلعه‌ها از دوره مفرغ بوده و می توان به قلعه‌های خسرو، شهریری مشکین شهر، بوینی یوغون نیر و خوجین خلخال در این دوره اشاره کرد اما اوج قلعه نشینی به دوره آهن مرتبط است و در ادامه نیز قلعه ها در طول اعصار احداث شده است.

قلعه اولتان پارس آباد

خانعلی تصریح کرد: کاوش‌های باستان شناسان در منطقه قفقاز نشان می دهد قلعه های متعددی احداث شده و حتی در دوره اسلامی نیز احداث قلعه ها ادامه دارد.

در عین حال رئیس گروه باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گفت: در مفرغ میانی و جدید بر خلاف دوران مفرغ قدیم استقرارها در ارتفاعات و بلندیها بیشتر می شود.

وی افزود: شکل گیری محوطه‌ها در فراز کوهها و ارتفاعات با اندیشه های دفاعی گره خورده است.

قلعه کورائیم، آثاری مهم در شناخت فرهنگ

یکی دیگر از قلعه های مهم مربوط به مفرغ میانی در دشت اردبیل قلعه کورائیم هست که کاوش باستان شناختی آن می تواند در شناخت فرهنگ این دوره در دشت اردبیل بسیار تاثیر گذار باشد.

محمدی افزود: در دوران عصر آهن با رواج کوچگری و شیوه معیشت مبتنی بر دامداری ساخت قلعه ها نسبت به دوران مفرغ کاهش می‌یابد لیکن مانند عصر مفرغ میانی و جدید همچنان استقرارگاه‌هایی با حصار ضخیم و قطور در بلندی های مشرف به دره ها و رودخانه ها متداول می‌شود.

شهریئری مشکین‌شهر

در محوطه شهر یئری مشکین‌شهر آثار یکی از مهمترین استقرارگاه‌های عصر آهن دو و سه در شمالغرب کشور با باروی سنگی خشکه‌چین در حاشیه رودخانه قره سو به طرز اعجاب آوری سالم باقی مانده است.

منطقه ی مغان یکی از مهمترین استقرارگاه های اشکانی می‌شود

وی ادامه داد: با گسترش امپراطوری پارتیان به مناطق غربی و شمال غربی ایران و تصرف آتورپاتگان در دهه های پایانی قرن اول قبل از میلاد منطقه ی مغان یکی از مهمترین استقرارگاه های اشکانی می‌شود.

محقق قلعه‌های تاریخی تصریح کرد: در ادامه ساسانیان به دلیل درگیری‌های متعددی که با اقوام قفقازی و بویژه قوم خزر داشتند؛ همچنین واقع شدن مهمترین آتشکده ساسانی یعنی آذرگشنسب در آذربایجان، لزوم احداث پادگان ها و قلاع نظامی در آذربایجان و استان اردبیل را بیش از پیش احساس کردند.

این محقق می گوید: امروزه آثاری از قلاع ساسانی در دربند قفقاز و نیز کهنه قلعه مشکین شهر و قیز قالاسی و اولتان قالاسی در مغان کشف شده و برخی مورد کاوش باستان شناسی نیز واقع شده است.

دوران اسلامی اوج ساخت قلعه های نظامی در استان اردبیل

او افزود: با شروع دوران اسلامی ساخت قلعه های نظامی در استان اردبیل گسترش می‌یابد و درگیری‌های نظامی مسلمانان با اقوام ساکن قفقاز منجر به ساخت رباطها و برج‌ها و پادگان‌های متعددی در شمال استان مانند قلعه ارشق دیو قالاسی در مشکین‌شهر و قلعه یئل سویی، قیز قالاسی و اوغلان قالاسی دومولی، قلعه داش زئیوه، هود قالاسی، قالا باشی درگرمی مغان می‌شود.

قلعه قهقهه

رئیس گروه باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان افزود: در دوران سلجوقی و ایلخانی شکل گیری قلعه ها به واسطه اهمیت جاده قفقاز تداوم داشته و در دوران صفوی با تداوم این سیر تاریخی یکی از مشهورترین قلعه های ایران یعنی قلعه قهقهه در حدفاصل مشکین شهر و مغان مورد استفاده زندانیان سیاسی قرار می گیرد.

 قلعه های تاریخی اردبیا اکثرا با کاربری نظامی است

وی گفت: ساخت قلعه در دوران قاجار نیز در استان اردبیل تداوم یافته است که یکی از مهمترین این قلعه ها بازسازی دوباره قلعه کهنه مشکین شهر و برزند قالاسی گرمی است.

این محقق در ادامه می گوید: قلعه خشتی کهنه قلعه که در دوران ساسانی احداث شده در دوران قاجار با حصار خشتی و تزئینات هندسی با برجهای کنگره دار کاملا بازسازی شده و مورد استفاده قرار گرفته است.

قلعه بربر

دلایل احداث قلعه های تاریخی هر چند در طول زمان تغییر یافته اما به تعبیر باستان شناس اردبیلی کاربری اغلب آن ها نظامی است، خانعلی معتقد است قلعه های تاریخی در واقع از هجوم دشمن و اقوام مخالف ممانعت کرده و مانع تاراج منابع غنی این منطقه می‌شد.

وی با تاکید به اینکه جغرافیای اردبیل از منابع متعددی برخوردار است، اضافه کرد: این اهمیت در طول اعصار توسط حکومت ها شناخته شده و به همین منظور قلعه های نظامی در این منطقه احداث می شده است.

گزارش از ونوس بهنود و بهرام آدشیرین‌پور

مناطق گردشگری استان اردبیل، قلعه تاریخی استان اردبیل، قلعه تاریخی