وضعیت موقوفات بقعه شیخ صفی در دوره تسلط عثمانی ها بر اردبیل

مجسمه شیخ صفی الدین اردبیل بعنوان الگو و اسوه مردم در بقعه شیخ صفی الدین اردبیل ساخته و گذاشته شده است

به گزارش دیدشهر(didshahr.ir)،  شیخ صفی الدین اردبیلی(۶۵۰ ـ ۷۳۵ ق / ۱۲۵۲ ـ ۱۳۳۴ م)، پیری است دارای احترام وافر در سرزمین های ایران و ترکیه که دولت صفوی نام خود را از او گرفته است.

ایلخانیان حاکم بر ایران و حکومت های ترک بعد از آنان (تیموریان، آق قویونلوها و صفویان) درآمدهای گوناگونی را بر بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی وقف کرده بودند.

دولت عثمانی هنگامی که در اوایل قرن هیجدهم (دوازدهم قمری) منطقه را به تصرف خود در آورد، موقوفات صفویان به بقعه جدشان را مورد تصدیق قرار داد و در دفاتر تحریر به ثبت رساند.

این دفاتر از جمله منابع با اهمیتی هستند که وضعیت اجتماعی ـ اقتصادی موقوفه شیخ صفی الدین را در دوره صفوی و عثمانی نشان می دهند.

متن دفاتر که به خط سیاق نوشته شده است قرائت شده و مورد ارزیابی قرار گرفته است.

تصرف اردبیل به دست عثمانی ها

همان طور که می دانیم روابط عثمانی ـ صفوی از شکل گیری تا فروپاشی دولت صفوی (قرون ۱۰ ـ ۱۲ هجری) همواره همراه با مناقشه و مجادله بوده است.

جنگ چالدران بزرگترین جنگ عثمانی ها و صفویه

این دو دولت که قدرتمندترین رقیب و مخالف هم بودند در زمینه های نظامی، سیاسی، اداری، دینی، علمی و اقتصادی همیشه در حال مناقشه و مخاصمه ای بیرحمانه بودند و از این رو زیان های سنگینی بر همدیگر وارد می کردند.

در اواخر این کشمکش در سال ۱۱۳۷ / ۱۷۲۵، شهر اردبیل  که برای صفویان دارای تقدس بود به تصرف عثمانیان در آمد.

اردبیل شهری مقدس برای عثمانی ها 

صفویان انتظار داشتند عثمانیان از آنجا که آنها را دشمن و رقیب خود می دانستند، ارزشی برای شهر مقدس اردبیل و به تبع آن درگاه شیخ صفی الدین پدر قایل نشوند.

حال آنکه عثمانیان از زمان سلطان مراد دوم تکیه اردبیل را با ارزش می شمردند و حتی در شدیدترین دوره های مجادله و مخاصمه، خللی در این نگاه پدید نیامد.

لباس پوشیدن نمادین صفویه توسط مردم در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

از این رو زمانی که در سال ۱۱۳۷ قمری / ۱۷۲۵ میلادی، شهر را به تصرف خود درآوردند، موقوفاتی را برای بقعه شیخ صفی الدین در نظر گرفتند و برای تعمیر شهر کوشیدند و این نشان دهنده همان ارزشی است که بدانجا قایل بودند.

دفتر اوقاف اصلی ترین منبع مورد استناد درباره درگاه شیخ صفی الدین اردبیلی

قیمتی ترین اثر درباره موقوفه شیخ صفی الدین اردبیلی در آرشیو عثمانی (نخست وزیری) در استانبول قرار دارد.

عثمان غازی اوزگودنلی با استفاده از این اثر که از نوع دفاتر اوقاف است مقاله ای با عنوان «کتاب های بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی نوشته است.

قران قدیمی برجای مانده در موزه مردم شناسی اردبیل

در بررسی کنونی، این دفتر اوقاف که در قرن ۱۲ ق / ۱۸ م درباره درگاه شیخ صفی الدین تحریر شده اصلی ترین منبع مورد استناد خواهد بود.

این دفتر در اثنای حاکمیت هفت ساله عثمانیان در اردبیل (۱۱۳۷ ـ ۱۱۴۳ / ۱۷۲۵ ـ ۱۷۳۲) نوشته شده است.

همان طور که می دانیم عثمانیان بر اساس اصول معهود خود، زمانی که تصمیم می گرفتند منطقه تازه فتح شده ای را به اراضی خود ملحق سازند، آن را تحریر می کردند.

بدین ترتیب هر نوع منبع درآمدی (نفوس و اراضی) را تثبیت و همراه با جزئیات در دفتری که بدان مفصل می گفتند، می نوشتند.

احیای موقوفات مهمترین نشانه سیاست دولت عثمانی

اردبیل از مناطقی بود که عثمانیان می خواستند در چهارچوب سیاست ایران ـ آذربایجان، در آن ساکن شوند.

احیای موقوفات موجود در منطقه یکی از مهم ترین نشانه های سیاست اسکان آنهاست.

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

عثمانیان کار تحریر اردبیل را بلافاصله بعد از تصرف منطقه (۱۱۳۷ / ۱۷۲۵) شروع کرده و در اواسط ۱۷۲۸ م / ۱۱۴۰ ق به پایان برده اند.

نتیجه این تحریر، دفتر اوقاف به شماره ۸۹۶ و دفتر تحریر مفصل به شماره ۹۰۲ است که در میان دفاتر تحریر مالیاتی آرشیو عثمانی (نخست وزیری) در استانبول قرار دارد.

اراضی وقف شده پایه های طریقت شیخ صفی الدین اردبیلی

شیخ صفی الدین پایه های طریقت خود را بر روی اراضی وقف شده به درگاه، در اردبیل و اطراف آن بنیان نهاد.

در این دوره منابع درآمدی درگاه شیخ صفی الدین شامل درآمدهای وقفی، نذورات زائران و اعانه ها و کمک هایی مانند «آقچه چراغ» (Çerağ Akçesi) می شد.

در دوره صفوی این موارد، وقف درگاه شده بود: در اردبیل : ۲۰۰ خانه، ۹ حمام، ۸ کاروان سرای، یک بازار سنتی (سرپوشیده)، ۱۰۰ مغازه، درآمدهای ارضی روستاهای کلخوران، تاجی بُیوک، طالحاب (تلخاب) و ابراهیم آباد به همراه مالیات گمرکی مأخوذ از ابریشم؛ در تبریز : ۱۰۰ خانه، ۱۰۰ مغازه، دو روستا و نیز املاکی در گیلان، آستارا و مغان. اولیا چلبی که در اواسط قرن یازدهم هجری از منطقه دیدن کرده است نیز از فراوانی موقوفات سخن می گوید.

گردشگری استان اردبیل | گردشگری اردبیل | موقوفات بقعه شیخ صفی | بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی | اردبیل